نگاهی به مخاطرات سیل‌های اخیر

میزان افزایش دما در نیمکره شمالی براساس تغییرات اقلیمی حدود 013‌/‌0 درجه سانتی‌گراد در سال برآورد می‌شود که بر این اساس می‌توان میزان افزایش دما در سده بیست و یکم را حدود 3 تا 6 درجه سانتی‌گراد برآورد کرد. در ایران نیز میزان افزایش دما حدود 2 درجه سانتی‌گراد برآورد شده است. یکی از مشخصات تغییرات اقلیمی وقوع مخاطرات طبیعی با تناوب کوتاه‌مدت است. سال‌های 1393 و 1394 شاهد وقوع توفان گرد و غبار در شهر تهران بودیم؛ در حالی که سیل فروردین امسال در بلده نور و سیل‌های اخیر در ناحیه البرز مرکزی و جنوبی نشان می‌دهد در معرض وقوع سیلاب‌های ناگهانی در رشته کوه‌های البرز قرار داریم.

توسعه شهرسازی در حریم رودخانه‌ها بدون رعایت ریسک مخاطرات طبیعی با پیامدهایی مانند تجاوز به حریم رودخانه‌ها، نابودی جنگل‌ها و از بین رفتن مراتع همراه بوده است که در ایجاد زمینه‌ای مناسب برای وقوع سیل نقش مهمی دارد. 28 تیر 1394 وقوع سیل در منطقه البرز به کشته شدن 16 نفر از هموطنان منجر شد؛ در حالی که بر اثر وقوع این حادثه دست‌کم 20 نفر مفقود شده‌اند و تا 11 مرداد 94 هنوز خبری از پیدا شدن جسد این افراد اعلام نشده بود. وقوع این حادثه در روستای سیجان در 35 کیلومتری شمال شرق کرج، دره کن در شمال غرب تهران و شهر سوادکوه در استان مازندران (در دره فیروزکوه و در جنوب قائم‌شهر) با خسارت و تلفات زیادی همراه بود. بارش‌ها همان روز حدود ساعت 19 و 30 دقیقه آغاز شد. حدود 15 دقیقه بعد از این بارش شدید، سیل در نواحی یاد شده رخ داد.

آنچه در بازدید نگارنده در دره کن و روستای سیجان کرج بعد از وقوع سیل قابل مشاهده بود، نادیده گرفتن ابتدایی‌ترین اصول ایمنی در توسعه فضای اطراف جاده‌ها، هدایت ترافیک در روز بارانی 28 تیر 94 و همچنین ساخت و ساز منزل، باغچه و رستوران در مسیل‌ها بود.

متاسفانه این وضعیت به صورت کلاسیک و تکراری در همه مسیل‌های مورد بازدید مشاهده شد و تاسف بیشتر آن است که خود شهروندان نیز بدون اطلاع و آگاهی در مخاطره‌آمیزتر کردن شرایط مشارکت جسته‌اند! ساخت و ساز غیرقانونی و خطرناک در حریم‌ها و مستقر شدن در تفریحگاه‌هایی که عملا در مسیل‌های خطرناک قرار دارد و همچنین دفع زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی در همین مسیل‌ها ازجمله اقداماتی است که به افزایش مخاطرات در حاشیه مسیل‌ها منجر می‌شود.

روند تغییرات اقلیمی و توسعه مداوم شهر‌ها دربردارنده پیام مهمی است. وقوع رخداد‌هایی از قبیل سیل و توفان‌های مکرر در سال‌های آینده بویژه در روستاها و نواحی شهری دور از انتظار نیست.

به نظر می‌رسد در دهه‌های اخیر در کشور مساله‌ای به نام مدیریت کلان منابع آب و آمایش سرزمین در توسعه شهرها جدی گرفته نشده است که در نتیجه به نابودی بخش زیادی از منابع طبیعی ایران و مخاطره‌آمیز شدن مسیل‌های شهری و شهرسازی با ریسک بالا در بیشتر مناطق کشور انجامیده است. متاسفانه این روندی است که بسرعت در تمامی روستاهای ما نیز ـ بظاهر برای مدرن شدن ـ دنبال می‌شود!

توسعه شهری با توجه به شرایط اقلیمی و با در نظر گرفتن ریسک مخاطرات طبیعی مانند سیل، زلزله، زمین لغزش و فرونشست زمین موضوعی است که باید به عنوان یک ضرورت مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر باید هرچه سریع‌تر به فناوری‌های در دسترس مانند سامانه‌های هشدار پیش هنگام تجهیز شویم. همه شهر‌های ما باید چنین تجهیزاتی داشته باشند.

اکنون با استفاده از فناوری اطلاعات و بهره‌گیری از گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها، ارائه هشدارهای پیش‌هنگام به مردم بسیار تسهیل شده است و می‌توان با تهیه نرم‌افزار‌های ساده‌ای که روی گوشی‌ها و تبلت‌ها قابل نصب است، بسرعت اطلاع‌رسانی کرد. در نظر داشته باشیم ما هنوز سامانه هشدار پیش‌هنگام برای مخاطرات طبیعی در هیچ یک از شهرهای کشور و حتی برای شهر تهران راه‌اندازی نکرده‌ایم!

دکتر مهدی زارع‌

عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

و رئیس کمیته مخاطرات طبیعی، انجمن مخاطره‌شناسی ایران