خودرو؛ حریم خصوصی و کنش جمعی

این مالکیت تعلق هم ایجاد می‌کند. فرد به خودرویش علاقه‌مند می‌شود و با آن راحت است، چون به کارکرد آن عادت می‌کند؛ برای مثال به کشش آن برای سرعت بالا، به میزان قدرت و کار ترمز آن هنگام خطر و همچنین نرمی و سختی فرمان و دنده و میزان مصرف سوختش عادت می‌کند. در نهایت شناخت هر چه بیشتر مالک، نزدیکی، تعلق و راحتی او را نسبت به مملوک خود بیشتر می‌کند به قدری که برای آن شخصیت قائل می‌شود. فرد کم‌کم به وسیله نقلیه‌اش خو می‌گیرد و به آن علاقه‌مند می‌شود، حتی روی آن اسم می‌گذارد و بخشی از زندگی خود می‌پندارد. همه این احساس تعلق را تجربه می‌کنند. در اینجا تفاوت تنها در شدت و ضعف این تعلق است که در افراد مختلف، متفاوت است، اما در خود مسأله تعلق، تفاوتی وجود ندارد.

حال سؤال اینجاست که آن مالکیت و تعلق تا چه اندازه خودرو شخصی من را حریم خصوصی‌ام می‌کند؟ تا چه حد به همان میزان که در حوزه شخصی و حریم خصوصی خود مختار و آزاد هستیم، می‌توانیم در خودرو خود به مثابه یک حریم و فضای شخصی و خصوصی، آزاد و رها باشیم؟ و در نهایت شخصی و فردی بودن خودرو تا چه میزان بر رفتار و فرهنگ رانندگی ما اثر دارد؟

حریم خصوصی زیر نظر عموم

یکی از دغدغه‌های اصلی افراد در حریم خصوصی، دیده نشدن آنها و قرار نگرفتنشان در منظر و نگاه دیگران است. آدم‌ها در حریم خصوصی خود از آن نظر احساس راحتی و آزادی می‌کنند که در منظر و نگاه دیگری قرار ندارند و به همین دلیل می‌توانند رعایت نگاه دیگران را نکنند و دغدغه دیده شدن را آن گونه که مطلوب است نداشته باشند. حریم خصوصی انسان را نامرئی می‌کند و انسانی که خود را نامرئی می‌پندارد دیگر دغدغه چگونه به نظر رسیدن و چگونه بودن را ندارد، اما خودرو با این که تحت مالکیت ماست و بخشی از عادات و علایق ما را تشکیل می‌دهد، ما را از منظر و نگاه دیگران نامرئی و دور نمی‌گرداند و لذا به معنای پنهان شدن از نظر دیگران نمی‌توان آن را حریم خصوصی خود دانست.

خودرو در حوزه نظر و رابطه مورد توجه و دیدار دیگران است، البته نه به آن اندازه که انسان در محیط کار، پیاده رو و مغازه و... در منظر دیگران است. در هر حال این به معنای فراغت از دیگران هم نیست. بسیاری از ملاحظاتی که دیده شدن توسط دیگران برای انسان ایجاد می‌کند، در خودرو هم وجود دارد، هر چند همچنان در خودرو وسایل شخصی ما وجود دارد، سلیقه ما حضور دارد و موسیقی مورد علاقه ما ـ که گاه دوست داریم تنها گوش دهیم ـ پخش می‌شود.

با این اوصاف، فرهنگ هر انسانی اعم از رفتار و پوشش هنگام رانندگی و حضور در خودرو به اندازه حضور در مکان و فضاهای عمومی دیگر تعیین‌کننده است، چرا که انسان مانند هر مکان عمومی دیگری در خودروی شخصی خود هم مورد قضاوت قرار می‌گیرد. با این حال، در منظر دیگران بودن، شخصی بودن خودرو را نقض نمی‌کند، بلکه بر آن تبصره و شرطی می‌گذارد. به این معنا که خودرو من حریم شخصی من است، ولی مرا نامرئی و دور از منظر دیگران نمی‌کند و چون نامرئی و دور از منظر دیگران نمی‌کند، بنابراین به شکل تام و تمام خصوصی و فردی نیست و من را فارغ از فضای عمومی نمی‌گرداند.

حریم خصوصی و کنش جمعی

حریم خصوصی ما حوزه کنش و واکنشی دارد که محدود به اعمال شخصی ماست. نتایج اعمال ما در حریم خصوصی به خود ما بازمی‌گردد و لذا به این معنا فضایی حریم خصوصی ماست که رفتار ما در آن خصوصی و شخصی می‌ماند و به بیرون از فضای فردی و خصوصی هم نفوذ نخواهد کرد. رفتار غلط ما در حریم خصوصی ما به کسی آسیب نمی‌زند و رفتار خوبمان الزاما شامل حال دیگران نمی‌شود. بنابراین فضای خصوصی هر کس فارغ از در نظر گرفتن دیگری است و رفتار اخلاقی مبتنی بر رعایت انسان یا انسان‌های دیگر در آن معنا ندارد.

اما در استفاده از خودرو، بدیهی است ما استفاده‌ای می‌کنیم که فراتر از حوزه فردی و نتایجش، مشمول رفتار با دیگران در حوزه‌ای تماما عمومی است. لذا استفاده از خودرو خود نوعی تبصره و شرطی جدید است که حریم خصوصی را مشروط می‌کند.

باید در حریم امن و فردی خودرو، دیگران ـ یعنی منافع، امنیت و شرایط آنها ـ و اقتضائات قانونی و عرفی جامعه را در نظر بگیریم وگرنه نمی‌توانیم از این وسیله استفاده‌ای درست و مطلوب داشته باشیم. آنچه به عنوان فرهنگ رانندگی گفته می‌شود که به معنای رفتار انسانی ما در سپهر عمومی با دیگران است، ناظر بر همین استفاده اخلاق مدار و اجتماعی از وسیله شخصی ماست. این که قوانینی دستورالعملی و شهری بر استفاده از خودرو حاکم است، نشان‌دهنده این مهم است که باید از استفاده مبتنی بر میل در مورد خودرو فاصله بگیریم و آنچه با میل خود خریده و تزئین کرده‌ و با همان میل تشخص بخشیده‌ایم، حوزه مصرف و بروزش تماما غیرشخصی است. برای همین رفتار ما با خودرو، بیشتر به دیگران مربوط می‌شود تا خودمان.

جابه‌جایی حریم خصوصی و امر جمعی

همه مشکلات یا بهتر است بگوییم نقصان‌ها در استفاده صحیح از خودرو، تأخر در فرهنگ رانندگی و بی‌اعتنایی به قوانین راهنمایی و رانندگی که منتهی به فجایع بزرگ انسانی در خیلی از کشورها از جمله کشور خودمان شده است، به در نظر گرفته نشدن همین حد فاصل حریم شخصی و استفاده عمومی از خودرو برمی‌گردد.

ما قانون استفاده از چیزی را که مالک آن هستیم، نمی‌سازیم، خاصه زمانی که آن چیز در جامعه و در برخورد با منافع و خواسته‌های دیگران معنا می‌شود. این که بسیاری از افراد بدون در نظر گرفتن همراهی دیگران و حقوقی که آنها دارند، بدون به رسمیت شناختن قوانین جمعی و منظری که از خود هنگام رانندگی می‌سازند، بدترین و غیراخلاقی‌ترین استفاده‌های ممکن را از وسیله نقلیه خود می‌کنند به این برمی‌گردد که اساسا روش استفاده از خودرو را وارد حوزه اخلاق نمی‌کنند. اگر اخلاق فردی و نوع رابطه فرد با خود را کنار بگذاریم باید در نظر داشته باشیم حریم خصوصی و فضای فردی فارغ از اخلاق می‌تواند وجود داشته باشد، اما فضای جمعی همواره از آن نظر که مربوط به دیگری هم می‌شود و امیال، عواطف و عقاید آدم‌های مختلف را در برابر هم قرار می‌دهد، نیازمند حساسیتی اخلاقی و راهنماها و بینش‌هایی رفتاری است.

اخلاق و فرهنگ رانندگی را کسانی می‌توانند رعایت کنند که فضای شخصی خودروی خود را نه در ناکجا و خودمحوری کور، بلکه در جامعه‌ای شامل افراد مختلف و در ذیل منافع و وجود آنها معنا می‌کنند. بنابراین خودرو ما حریم خصوصی ماست با تبعات عمومی و ناظرانی فراوان.

علیرضا نراقی‌

‌ اندیشه