سوژه‌یابی؛ از طرح تا اجرا

همه اینها لزوم وجود کارشناسانی برای پیدا کردن سوژه و موضوعات جذاب را در برنامه‌های تلویزیون بیش از گذشته مطرح کرده است.

سوژه در خدمت هدف

مریم جلالی، مدیر گروه خانواده شبکه دو، نویسنده کتاب بانک اطلاعات ایده و سوژه و مدرس دانشکده خبر، دانشکده صدا و سیما و مرکز آموزش شبکه دو در پاسخ به این سوال که سوژه در برنامه‌های روزانه چگونه طراحی می‌شود و آیا مرکزی در صدا و سیما به گروه‌های برنامه‌ساز و تهیه‌کننده کمک می‌کند؟ به جام‌جم می گوید: فرآیند تبدیل ایده به سوژه و ایده به پدیده دیداری در تلویزیون می‌تواند دوطرفه باشد. برخی مواقع یک سوژه یا پدیده آدم را به یک ایده می‌رساند و گاهی ایده وادار می‌کند دنبال سوژه‌های مختلف بگردیم. نکته‌ای که وجود دارد این است که وقتی برنامه‌ای طراحی می‌شود اولین و اصلی‌ترین عنصر هویت‌ساز هدف‌گذاری است. یعنی وقتی در برنامه روزانه مثل «عصر خانواده» بدانیم که هدف انتقال دانش بین نسل‌ها و توجه به خانواده است، سوژه‌ها را براساس هدف انتخاب می‌کنیم.

رسیدن به سوژه‌های مختلف روش‌های گوناگونی دارد. برخی مواقع اتاق فکر برنامه سوژه‌ها را به سازندگان می‌دهد.گاهی برنامه‌ساز با تشکیل شورای فکر از آنها استفاده می‌کند بعضی وقت‌ها هم برنامه روی غلتک می‌افتد و مردم خودشان تعامل خوبی با برنامه‌سازان دارند و به طراحی سوژه‌ها کمک می‌کنند.

این مدرس دانشکده خبر با اشاره به آسیب‌هایی که سوژه‌های برنامه‌های تلویزیونی را درگیر می‌کند، اضافه می کند: متاسفانه بعضی مواقع اینقدر درگیر ظرف و چگونگی ماجرا می‌شویم که چرایی ماجرا از یادمان می‌رود و این‌که قرار است در این ظرف چه بگوییم؟ به قول معروف سوژه‌ها عنان برنامه را دست می‌گیرند و هدفگداری فراموش می‌شود. برخی مواقع در برنامه‌های روتین این اتفاق می‌افتد و حتی گاهی سوژه، مخالف هدف برنامه است و در جریان این حرکت پرفراز و نشیب برنامه‌سازی هدف فراموش می‌شود.

فرم و محتوا در خدمت جذب مخاطب

شبکه دو برای انتخاب سوژه، شورای مشاوران متشکل از صاحب‌نظران در حوزه رسانه دارد که ایده‌های مشاوران این شورا در کنار شورای طرح و برنامه به برنامه‌ساز کمک می‌کند تا سوژه‌ها بهتر پرداخت شوند. به گفته مدیر گروه خانواده شبکه دو در هر فرآیند تبدیل ایده به سوژه سه ضلع وجود دارد که شامل ظرف، محتوا و سیاستگذاری سازمانی است. تعیین ظرف درست برای محتوا، از عناصر درست فرآیند تبدیل ایده به پدیده است. شما برخی مواقع ایده خوب دارید، اما در ظرف مناسبی آن را ارائه نمی‌کنید که همین منجر به تکراری شدن و دلزدگی مخاطب از برنامه می‌شود. بنابراین تناسب ظرف و مظروف (فرم و محتوا) از اصلی‌ترین اقتضائات تبدیل ایده به سوژه است. در برنامه «از لاک جیغ تا خدا» یک ظرف مناسب برای حرف تکراری انتخاب شده و انتخاب این ظرف درست باعث شده تا برنامه برای مخاطب جذابیت لازم را داشته باشد.به نظر جلالی بهتر است در فرآیند برنامه‌سازی مثل یک شکارچی تمام حواسمان از جمله چشایی، بینایی و بویایی برای کشف و خلق ایده‌های جدید تیز باشد. کافی است یک مقدار چاشنی خلاقیت به ایده‌های قدیمی اضافه کنیم تا این سوژه‌ها به ایده‌های جدید تبدیل شود. یک عنصر می‌تواند به تعداد زیادی ایده و سوژه تبدیل شود، فقط به این شرط که هدف برنامه را بشناسیم تا به سمت تکرار و کلیشه‌سازی نرویم. گاهی انتخاب هدف اشتباه یا راه رسیدن غلط به مشکلات فراوانی منجر می‌شود.

از طرح تا پذیرش ایده

علی زاهدی از تهیه‌کنندگان باسابقه تلویزیون که برنامه‌های پرمخاطب از جمله ویتامین 3، کوله‌پشتی و ... را تولید کرده است. او این روزها برنامه روتین «مردم چی می‌گن» را روی آنتن شبکه سه دارد که ساعت 16 پخش می‌شود. زاهدی معتقد است طرح تهیه‌کنندگان برای تولید برنامه‌های جدید برگرفته از اولویت‌هایی است که برای آن گروه برنامه‌ساز در نظر گرفته شده است. ضمن این‌که به جامعه مخاطبان‌شان نیز توجه می‌کنند. به عنوان نمونه هر سال اولویت‌هایی برای گروه اجتماعی شبکه سه مشخص می‌شود و هر تهیه‌کننده ایده‌ای به این گروه ارائه می‌کند. حال این ایده ممکن است رد یا پذیرفته شود. به عنوان نمونه من طرح تابستانی برنامه‌ام را به گروه تحویل دادم، ولی بعد از بررسی پسندیده نشد. بنابراین من به عنوان تهیه‌کننده موظف به ارائه ایده جذاب‌تر به گروه هستم تا بعد از بررسی کارشناسان دستور ساخت اعلام شد.

این تهیه‌کننده که در حدود 16 سال برنامه‌های ترکیبی متفاوتی برای تلویزیون ساخته، تاکید می‌کند که او به عنوان یک فرد آشنا به ماموریت‌های صدا و سیما برای طراحی یک سوژه در ابتدا به اولویت‌ها و ماموریت‌های تعریف شده برای گروه توجه می‌کند و بعد با بهره بردن از تجربیات سالیان بسیار در عرصه تهیه‌کنندگی، تحقیقات میدانی، صحبت با دوستان و آشنایان و مطالعه روزنامه و سایت‌ها سوژه‌های برنامه‌اش را طراحی کرده و بعد از تائید شروع به ساخت می‌کند.

مردم بهترین منبع سوژه

وی نقش تحقیقات میدانی تهیه‌کنندگان را در انتخاب سوژه موثر ذکر می‌کند و می‌گوید: دغدغه‌های مردم بهترین ایده‌ها را به برنامه‌ساز منتقل می‌کند و در این صورت برنامه بیشتر مورد اقبال مردم قرار خواهد گرفت. به نظر این تهیه‌کننده طراحی سوژه برای برنامه‌های روزانه دشوارتر از تولیدات هفتگی است، زیرا در برنامه‌های روزانه تیزهوشی تهیه‌کننده و عوامل برنامه‌ساز نقش بسزایی در برنامه دارد و در غیر این صورت برنامه جذابیتی برای مخاطب نخواهد داشت. از سوی دیگر برنامه‌ساز برای سوژه‌های هفتگی تمرکز بیشتری دارد و فشار کمتری روی گروه برنامه‌ساز است.

زاهدی از مرکز پژوهش‌های صدا و سیما به عنوان یک مرکز کمک‌کننده به تهیه‌کنندگان برای انتخاب ایده‌های مناسب یاد می‌کند و می‌گوید: این مرکز کلیات را در اختیار تهیه‌کنندگان قرار می‌دهد و آنها با توجه به اهداف انتخاب شده برای برنامه، جزئیات را مشخص می‌کنند. برخی مواقع این مرکز در کنار تهیه‌کننده مشاوره‌های خوبی داده و به برنامه‌سازان یاد داده تا از چه زوایایی به موضوع بپردازند تا درگیر خط قرمزها نشوند.

سوژ‌های مرکز تحقیقات در اختیار برنامه‌سازان

جعفر عبدالملکی، رئیس مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما درباره طراحی سوژه در این مرکز می‌گوید: این مرکز در خدمت کل سازمان است و سوژه‌های مختلف برای برنامه‌سازی را در اختیار تهیه‌کنندگان می‌گذارد. در واقع بخش پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما بر حسب وظیفه‌ای که برایش تعریف شده به صورت مرتب نیازسنجی می‌کند تا بداند مردم به چه برنامه‌هایی، موضوعاتی و قالب‌های برنامه‌سازی علاقه‌مند هستند و بیشتر می‌پسندند. ما هر سه ماه یک‌بار نظرسنجی انجام می‌دهیم تا سوژه‌های برنامه‌سازی به روز انتخاب شوند و بعد تحقیقات لازم را در اختیار حوزه‌های سیاستگذار گذاشته تا آنها بنا به اهداف تعریف شده در حوزه‌های مختلف برنامه‌ریزی کنند.

مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما گروه‌های محتوایی دارد که روی موضوعات روز و تخصصی کار می‌کنند و آن را در اختیار تهیه‌کنندگان می‌گذارند. ضمن این‌که پژوهشگران این گروه‌ها برای هر یک از حوزه‌های برنامه‌سازی مستقل هستند و با شناخت کافی نسبت به حوزه‌ها، موضوعات را مشخص می‌کنند. به گفته عبدالملکی یک گروه پژوهشی زیباشناسی و علوم‌شناختی هم طراحی شده تا روی محتوای پیام‌ها کار کنند تا محتوای برنامه‌ها مخاطب‌پسند باشند و در سپهر رقابت رسانه‌ها بتوانند مخاطب بیشتری از آن خود کنند.

سیدمحمد حاجی سیدرضی یکی از تهیه‌کنندگان برنامه «به خانه برمی‌گردیم» است. او طراحی سوژه در برنامه روزانه را محصول جمع‌بندی اتاق فکر برنامه، شرایط اجتماعی روز، نیازهای مخاطب و تحلیل پیامک‌های مردم در حوزه برنامه‌سازی دانست. ضمن این‌که کلیاتی که به لحاظ محتوا، مرکز پژوهش صدا و سیما در اختیار تهیه‌کنندگان می‌گذارد را بی‌تاثیر در انتخاب سوژه ندانست.

او معتقد است تهیه‌کنندگان با توجه به نیازهای جامعه و تحقیقات میدانی از این کلیات استفاده کرده و بعد از طراحی جزئیات سوژه برنامه آن را به مدل برنامه خودش نزدیک می‌کند. به نظر این تهیه‌کننده پیامک‌های مردم سهم خوبی در طراحی سوژه‌های برنامه‌سازی دارد، زیرا برنامه‌سازان با توجه به تحلیلی که از پیامک‌های مردمی دارند، می‌توانند متناسب با نیازهایش موضوعات جدید را برای برنامه طراحی کنند.

سریر آقا سرشار، تهیه‌کننده برنامه روتین «زندگی بهتر است» که از شبکه پنج پخش می‌شود. او درباره طراحی سوژه در برنامه‌های روزانه می‌گوید: هر تهیه‌کننده‌ای دغدغه‌هایی برای ساخت برنامه‌ دارد و بر این اساس حوزه برنامه‌سازی خودش را مشخص می‌کند و با توجه به این مساله سوژه‌های برنامه هم طراحی می‌کند. گاهی سوژه از طرف گروه به برنامه‌ساز اعلام می‌شود و گاهی نتیجه همفکری، مطالعه و صحبت برنامه‌ساز با دوستان و آشنایان است. البته ایده برنامه زندگی بهتر است که ارائه‌کننده مسائل اخلاقی به مردم است، توسط آقای پناهیان ارائه شد.

این تهیه‌کننده، انتخاب یک اتاق فکر مناسب برای پرورش سوژه‌های برنامه‌سازی را بی‌تاثیر ندانست. او در ادامه توضیح می‌دهد سوژه‌ها بعد از ارائه به مدیر گروه و بررسی در شورای طرح و برنامه بهتر پرورش می‌یابد و بعد تولید برنامه صورت می‌گیرد. تهیه‌کننده باید مطالعه روزانه را جزو دغدغه‌های اصلی‌اش قرار دهد تا بتواند با اشراف کامل به موضوع، سوژه‌های مناسب را طراحی کند. ضمن این‌که مراکز تحقیقات صدا و سیما هم در این زمینه می‌تواند کمک شایانی به او کند.

انتخاب سوژه‌های بکر، کار دشواری است

مریم نوابی‌نژاد، طراح و انتخاب‌کننده سوژه برنامه «ماه عسل» است. او انتخاب سوژه‌های بکر برای این برنامه را نتیجه سال‌ها کار خبرنگاری در حوزه اجتماعی در مطبوعات می‌داند که به او یاد داده که چه سوژه‌هایی فراگیرتر و برای مردم جذاب‌تر است.

مریم نوابی‌نژاد درباره انتخاب سوژه برای برنامه ماه عسل می‌گوید: از آنجایی که سوژه برنامه ماه عسل تک‌محوری نیست، باید سعی کنم سه تا چهار داستان خاص و بکر را طوری انتخاب کنم و در کنار یکدیگر قرار بدهم تا هر کدام در یک فضای جدید بتوانند درهم تنیده شده و کامل‌کننده یکدیگر باشند و این کارم را خیلی سخت می‌کند، چون بکر بودن سوژه برای مردم خیلی اهمیت دارد.

از سوی دیگر تعامل چند سوژه با یکدیگر و کنش و واکنشی که ایجاد می‌کنند و رسیدن به نتیجه‌ای که مخاطب عام و خاص را راضی کند، دشوار است، زیرا سلایق مخاطبان متفاوت است. ضمن این‌که ما در این برنامه سعی می‌کنیم مفاهیم اصلی زندگی را با زندگی مردم تعمیم بدهیم که سختی کار را دوچندان می‌کند.

این دشواری گاهی آنقدر زیاد است که هر سال من هزار بار توبه می‌کنم که امسال آخرین سال همکاری‌ام با ماه عسل است، اما دوباره وسوسه‌هایی ایجاد می‌شود که شیرینی خاص خودش را دارد و به همین دلیل دوباره به‌دنبال سوژه‌های خاص برای برنامه می‌گردم.

فاطمه عودباشی

گروه رادیو و تلویزیون