واپسین رایزنی‌های هسته‌ای و موانع پیش‌رو

تا قبل از سخنرانی نتانیاهو در کنگره، ناظران سیاسی انتظار داشتند این سخنرانی با افشاگری برخی از مفاد مذاکرات، روند دستیابی به توافق نهایی را دستخوش تغییر کند اما سخنرانی نتانیاهو نه فقط نتوانست امضای توافق‌نامه را با چالش مواجه کند، بلکه برعکس، کاخ سفید را بر امضای توافق مصمم‌تر کرد به طوری که جان کری در واکنش، گزینه وادار کردن ایران به تسلیم در رابطه با مساله هسته‌ای را یک انتظار غیرممکن دانست که آمریکا و دیگر اعضای گروه 1+5 از این رویکرد حمایت نخواهند کرد.

با وجود تمامی خوش‌بینی‌ها، هنوز موانع جدی و اساسی بر سر راه طرفین وجود دارد که با قضاوتی واقعگرایانه، امکان دستیابی به توافق جامع و نهایی را سخت کرده است.

برخی از موانع و چالش‌هایی که نیاز به تصمیمات مهم و اساسی از سوی طرفین دارند، عبارتند از:

1-‌ راستی‌آزمایی درباره جلوگیری از انحراف ایران در فعالیت‌های هسته‌ای: غرب به منظور جلوگیری از انحراف و گریز هسته‌ای ایران، به دنبال اعمال بازرسی‌های گسترده و سرزده در هر نقطه مورد نظر است اما ایران اجرای پروتکل الحاقی و مقررات متمم آن را با دسترسی محدود برای بازرسی تحت شرایط و قواعد معین و مورد توافق به عنوان بخشی از مرحله نهایی مذاکرات مورد بررسی و پذیرش احتمالی قرار می‌دهد در این باره ایران آمادگی دارد تا به صورت گسترده بازرسی‌ها و همکاری‌ها با آژانس صورت گیرد تا اعتماد بین‌المللی درباره تلاش نکردن ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای جلب شود؛ البته خبرها از آخرین دور مذاکرات در مونترو سوئیس بیانگر این است که ایران و آمریکا بر سر راهی برای به یک سال رساندن زمان‌ گریز هسته‌ای به توافق رسیده‌اند.

2 ـ نوع و میزان سانتریفیوژها: آمریکایی‌ها تلاش می‌کنند تا تعداد و نوع سانتریفیوژها را محدود کنند، در حالی که ایران می‌خواهد ضمن حفظ سانتریفیوژهای فعال فعلی، به صورت پلکانی بتواند تا سال 2021 سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر در حجم 30 تن و 190 هزار سو را در داخل تولید کند، علاوه بر این ایران تلاش دارد تا امکان استفاده از سانتریفیوژهای نسل دو و سه را برای خود حفظ کند ولی غرب فقط با سانتریفیوژ نسل یک آن هم در حجم محدود موافقت دارد، بنابراین اختلاف در این زمینه جدی است و دیدگاه‌ها هنوز به یکدیگر نزدیک نشده است.

3 ـ ‌مدت زمان قرارداد: درباره مدت زمان اجرای توافق نهایی اختلاف نظر جدی از هفت تا 20 سال وجود دارد. آمریکایی‌ها که در ابتدا به دنبال زمان 20 تا 30 سال بودند اکنون به دوره زمانی ده ساله نیز رضایت داده‌اند، ولی ایران با اجرای مدت‌زمان محدود حداکثر به طول دو دوره چهار ساله موافقت دارد.

4 ـ ‌ذخایر اورانیوم: با توجه به تبدیل شدن ذخایر اورانیوم 20 درصدی به میله سوخت و رقیق شدن باقیمانده آن، اختلاف نظر بین طرفین در مورد حفظ ذخایر اورانیوم 5 درصدی است که آمریکایی‌ها اصرار بر خروج این ذخایر از کشور دارند، ولی به نظر می‌رسد ایران خواهان حفظ بخش عمده این ذخایر در حد 4000 تا 6000 کیلوگرم و رقیق کردن دیگر ذخایر است.

5 ـ ‌رآکتور آب سنگین اراک: با توجه به اصرار غربی‌ها مبنی بر تبدیل این رآکتور به آب سبک که به ضرر ایران است به نظر می‌رسد با ادامه کار رآکتور آب سنگین اما با تولید پلوتونیوم کمتر در حد یک‌ هشتم وضع مورد انتظار، طرفین به توافق نهایی نزدیک شده‌اند.

6 ـ ‌لغو تحریم‌ها: بزرگ‌ترین چالش و اختلاف درباره چگونگی لغو تحریم‌هاست؛ ایران که تحریم‌ها را از دید حقوقی و عملی، ظالمانه می‌داند به دنبال لغو قطعی و فوری تمامی تحریم‌های چهارگانه اعم از اتحادیه اروپا، شورای امنیت، دولت و کنگره آمریکا بلافاصله پس از توافق نهایی است اما غربی‌ها ضمن موافقت با لغو تحریم‌های اتحادیه اروپا و دولت آمریکا با امضای توافق نهایی، درباره تحریم‌های شورای امنیت معتقد به تعلیق هستند و در مورد تحریم‌های کنگره نیز درخواست دوره زمانی چند ساله برای لغو دارند ضمن این‌که آمریکایی‌ها به دنبال سازوکاری برای اعمال دوباره تحریم‌ها در صورت تخلف ایران از مفاد توافق نهایی هستند، بنابراین تمایلی به لغو کامل تحریم‌ها ندارند و علاقه‌مند به تعلیق دوره‌ای هستند تا ابزار فشار و اجماع بین‌المللی علیه ایران را در اختیار داشته باشند. البته گرچه واقعیت این است که تحریم‌ها به صورت تدریجی علیه کشورمان اعمال شده‌ و باید بخشی از آنها به صورت تدریحی برداشته شود اما زمان و چگونگی برداشته شدن آنها باید در متن مذاکرات نهایی گنجانده شود ضمن این‌که زمان لغو کامل تحریم‌ها نباید حداکثر از یک سال تجاوز کند.

البته اختلافات دیگری میان طرفین درباره حجم و میزان فعالیت‌های تحقیق و توسعه، فعالیت یا تعطیلی سایت فردو و زمان پاسخگویی به پرسش‌های مربوط به احتمال نظامی شدن فعالیت هسته‌ای وجود دارد که فرآیند رسیدن به توافق نهایی را با پیچیدگی‌های بیشتری مواجه کرده است، افزون براین ارتقای جایگاه ایران در تحولات منطقه‌ای و چگونگی مهار نفوذ و تاثیرگذاری آن بر تحولات سیاسی و نظامی و نگرانی برخی کشورهای منطقه از قدرت‌یابی مجدد ایران در صورت امضای توافق نهایی، از دیگر چالش‌های فراروی مذاکرات است.

بدون تردید در صورت انعقاد توافق نهایی و لغو تحریم‌های ظالمانه، ایران در میان‌مدت توانایی این را دارد تا ضمن پاسخگویی به نیازها و مطالبات فوری مردم در داخل کشور، اقتدار و نفوذ خود را به عنوان یک قدرت فعال منطقه‌ای گسترش داده و حوزه تاثیرگذاری خود را در سطح جهان اسلام به طور اعم و در خاورمیانه به صورت اخص بیش از پیش تثبیت کند.

دکتر غلامرضا کریمی - استادیار دانشگاه خوارزمی