انقلاب اسلامی؛ انقلاب فرهنگی و فرامرزی

حوادث سال‌های بعد نیز نشان داد که انقلاب اسلامی ایران نه فقط در ماهیت و زمان رخداد، که در گستره تاثیرگذاری نیز ناشناخته و غیرقابل پیش‌بینی‌ است.

از این رو در پی گذشت بیش از سه دهه از به ثمر نشستن انقلاب اسلامی، استادان بسیاری در پژوهشکده‌ها و دانشگاه‌های بزرگ جهان با انجام تحقیقات بنیادین، در پی شناخت بزرگ‌ترین پدیده تاریخی نیمه دوم قرن بیستم هستند.

آنچه این انقلاب را به تعبیر خانم تدا استکاچپول، انقلاب‌شناس برجسته جهان از سایر انقلاب‌ها و بخصوص از انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب 1917 روسیه متمایز می‌کند، نقش برجسته معنویت‌گرایی در آن است.

نویسنده این سطور در کتاب «مبانی راهبردی انقلاب اسلامی» به متغیرهای مؤثر در تکوین انقلاب اسلامی وزن داده است.

معنویت‌گرایی در طول تاریخ ایران زمین، بیگانه‌ستیزی تاریخی مردم ایران، نظام فکری تشیع و مبلغان آن در طول تاریخ و مرجع عالیقدر زمان انقلاب، امام خمینی(ره)، چهار حلقه بنیادی و وزین در تکوین انقلاب اسلامی بوده‌اند البته عواملی دیگر مانند متغیر نظام بین‌الملل، توسعه ناموزون حکومت پهلوی و...

نیز در شکل‌گیری انقلاب اسلامی مؤثر بود اما این چهار حلقه بیشترین وزن را در تکوین و بالندگی و بخصوص در ماهیت فرامرزی و مرزشکنی انقلاب اسلامی داشت.

در این چهار حلقه البته نقش امام‌خمینی (ره) جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان توانست با مدیریت دینی و سیاسی خود سه حلقه اولیه و تاریخی را به هم پیوند دهد و از انرژی آن برای تحقق انقلاب بهره گیرد.

میشل فوکو در کتاب «ایرانی‌ها چه رویایی در سر دارند؟» فصلی را با عنوان «رهبر اسطوره‌ای شورش ایران» نوشته است که در آن از امام خمینی این‌گونه یاد می‌کند:

«از اینجاست که نقش شخصیت آیت‌الله خمینی که پهلو به افسانه می‌زند. امروز هیچ رئیس دولتی و هیچ رهبر سیاسی، حتی به پشتیبانی همه رسانه‌های کشورش نمی‌‌تواند ادعا کند که مردمش با او پیوندی چنین شخصی و چنین نیرومند دارند.

این ارتباط شاید به سه چیز مربوط شود: خمینی اینجا نیست، 15 سال است که او در تبعید است و خودش نمی‌خواهد که پیش از رفتن شاه از تبعید بازگردد؛ خمینی چیزی نمی‌گوید، چیزی جز نه ـ نه به شاه، به رژیم، به وابستگی؛ـ و بالاخره خمینی آدم سیاسی نیست. حزبی به نام حزب خمینی و دولتی به نام دولت خمینی وجود نخواهد داشت.

پس این یکدندگی که هیچ چیز سد راهش نمی‌شود در پی چیست؟ پایان وابستگی که در آن، پشت‌سر آمریکایی‌ها می‌توان نوعی هماهنگی جهانی و «نظم جهانی» را دید؟ پایان وابستگی که دیکتاتوری ابزار مستقیم آن است اما بازی سیاست هم می‌تواند عامل غیرمستقیم آن باشد؟ پس با قیام خود به خودی که فاقد سازمان سیاسی باشد سروکار نداریم، بلکه این جنبش است که هدفش هم رهایی از استیلای خارجی و هم نجات از سیاست داخلی است.»

انقلاب اسلامی که نخستین انقلاب دینی و فرهنگی در قرن بیستم بود، ماهیتی فرارونده و مرز‌شکن داشت و دارد.

انقلاب اسلامی در فضای ماتریالیستی نظام دوقطبی و رقابت الگوی‌های مادی لیبرالیسم و سوسیالیسم منادی معنویت‌گرایی نه فقط برای مسلمانان بلکه برای همه جهان بود.

میشل فوکو درباره انقلاب اسلامی صریحا اظهار کرده است که از زمان انقلاب فرانسه تاکنون برای نخستین بار، انقلاب و معنویت به یکدیگر پیوند خورده است.

او می‌نویسد: «من دوست ندارم که حکومت اسلامی را ایده یا حتی آرمان بنامم. اما به عنوان خواست سیاسی مرا تحت تاثیر قرار داده است. مرا تحت تاثیر قرار داده است چون از این جهت کوششی است برای این‌که سیاست یک بُعد معنوی پیدا کند.»

فوکو در جایی دیگر به بن‌بست سیاسیون در درک پدیده انقلاب اسلامی اشاره می‌کند و این‌که این انقلاب اهدافی جهانی دارد و اگرچه جنس آن مذهبی است اما در نظر دارد تا مذهب را در روی زمین پیاده کند.

بنابراین انقلاب اسلامی با تصمیم کارگزاران خود اراده مرز‌شکنی و فراروندگی را به دست نیاورد بلکه در ذات خود مرزها را شکست و پیامی از جنس یک الگو برای کشورهای وابسته و خسته از مداخلات خارجی و برای ملت‌های اسیر در فرهنگ ماتریالیسم شرق و غرب ارائه کرد.

الگوی رفتاری جمهوری اسلامی و تاثیری که در بلندمدت بر ملت‌های منطقه نهاد نشان داد؛ انقلاب اسلامی در ذات خود مرزها را درمی‌نوردد و این تاثر نه از جنس مداخلات مدل سوسیالیسم و کاپیتالیسم که از جنس فرهنگی بوده است.

انقلاب اسلامی برای کشورهای عضو جنبش عدم‌تعهد نیز مبدل به یک الگوی عملی شد. جان فوران، توسعه ایران در دوره پهلوی را توسعه‌ای وابسته خواند.

به اعتقاد او ایران در دوره قاجار یک کشور حاشیه‌ای در نظام جهانی بود و در دوره پهلوی به یک کشور نیمه‌حاشیه‌ای اما وابسته مبدل شد.

انقلاب اسلامی این الگو را تغییر داد. امروزه همه دولت‌ها و حتی دولتمردان آمریکایی بارها اقرار کرده‌اند که جمهوری اسلامی (به عنوان نهاد برآمده از ساختار انقلاب اسلامی) یک قدرت منطقه‌ای مستقل است.

نقش ایجایی ایران در فرآیند امنیت‌سازی خاورمیانه و دلگرمی و اتکای ملت‌های منطقه به جمهوری اسلامی همه ناشی از خون انقلاب اسلامی است که در پیکره جمهوری اسلامی در جریان است. مقاومت 10 ساله ایران در برابر قدرت‌های جهانی در مورد پرونده هسته‌ای ایران و توان بازدارندگی ایران نیز منبعث از آموزه‌های انقلاب اسلامی است که توسط تصمیم‌گیران سیاسی در ایران عملیاتی می‌شود.

دکتر سید محمد حسینی - استاد روابط بین‌الملل دانشگاه