از صمغ تا سقز

برای پی بردن به رمز و راز این جویدنی تاریخی باید به غرب کشور و منطقه اورامانات سفر کرد، می‌توان گفت شهرهایی مانند پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث‌باباجانی مناطقی است که بومیانشان از دیرباز در زمینه برداشت صمغ درختان پسته وحشی یا بنه فعال بوده‌اند. برداشت صمغ درختان پسته وحشی معمولا در خرداد شروع شده و به مدت دو ماه ادامه پیدا می‌کند. نکته اینجاست که بهره‌برداری از این درختان نسل به نسل به بومیان این مناطق به ارث رسیده و با گذشت سال‌ها هنوز در بیشتر مناطق برداشت صمغ به شکل سنتی انجام می‌شود.

باید یادآور شد بهره‌برداری افراطی از این درختان سبب صدمه دیدن آنها شده به همین دلیل سازمان جنگل‌ها و مراتع سعی می‌کند هر دو سال یک‌بار بومیان منطقه از این درختان بهره‌برداری کنند، اما به علت دسترسی نداشتن به قسمتی از این مناطق نظارت کاملی در این‌باره انجام نمی‌شود.

برداشت گروهی

زمان بهره‌برداری از درختان پسته وحشی که برسد، بومیان منطقه با توجه به تعداد درختان به گروه‌های 12-3 نفره تقسیم می‌شوند. جالب است بدانید در بین گروه‌های بزرگی که برای برداشت صمغ تشکیل می‌شود، وظایف هر یک از اعضای گروه کاملا مشخص است.

رهبر گروه که استادکار نیز نامید می‌شود، معمولا فرد باتجربه‌ای است، او وظیفه دارد درخت مناسب را برای برداشت صمغ و با استفاده از تجربه خود نقاط مناسب را روی تنه درخت شناسایی کرده و به وسیله تیشه زخم‌هایی را ایجاد کند تا بتوان شیره درخت را جمع‌آوری کرد.

در گروه‌های بزرگ جمع‌آوری صمغ افرادی نیز هستند که وظیفه دارند با استفاده از خاک رس گل درست کنند، آنها باید بخوبی گل را ورز بدهند، چون از این گل کاسه‌های کوچکی ساخته می‌شود که باید برای حدود یک ماه زیر زخم‌هایی که روی تنه درخت ایجاد می‌شود، دوام بیاورد.

در این بین برخی اعضای گروه نیز به‌عنوان تدارکات شناخته شده و برای دیگر اعضا آب، غذا و چای فراهم می‌کنند.

استادکارهای گروه برای حفظ درختان قوانینی را رعایت می‌کنند. برای نمونه آنها روی تنه هر درخت بیش از 30 زخم نمی‌زنند، زیرا چنانچه بیشتر از این تعداد زخم روی درخت ایجاد شود باعث مرگ درخت می‌شود.

رهبر گروه بعد از این‌که زخم‌هایی روی تنه درخت ایجاد کرد، کاسه‌های گلی را زیر زخم قرار می‌دهد، حدود یک ماه زمان می‌برد تا صمغ درخت درون کاسه‌های کوچک جمع شود، به همین دلیل بعد از کار گذاشتن کاسه روی تنه درختان، اعضای گروه به آنها سرکشی می‌کنند تا مطمئن شوند کاسه‌ها سر جایشان قرار دارد و صمغ خارج شده از درخت هدر نمی‌رود.

700 گرم صمغ از هر درخت

بعد از گذشت یک ماه اعضای گروه برای جمع‌آوری صمغ‌ها به رویشگاه‌ها بر‌می‌گردند. استادکارها معمولا صبح زود را برای جمع‌آوری صمغ درختان انتخاب می‌کنند، چون با بیرون آمدن خورشید صمغ‌های جمع شده در کاسه‌های گلی گرم شده و به دلیل چسبندگی زیاد جمع‌آوری آنها مشکل می‌شود.

تعدادی از اعضای گروه صبح زود روانه رویشگاه‌ها می‌شوند. آنها کاسه‌های گلی را با احتیاط از تنه درخت جدا کرده و صمغ‌هایی را که جمع شده درون ظرف‌هایی که همراه دارند، می‌ریزند. استادکارهای باتجربه بعد از برداشتن کاسه‌ها محل زخم را نیز با گل می‌پوشانند تا درخت آسیب کمتری ببیند.

به این ترتیب کاسه‌های کوچک گلی یک به یک خالی می‌شود. به‌طور میانگین می‌توان گفت از هر درخت حدود 700 گرم صمغ برداشت می‌شود. بعد از جمع‌آوری تمام صمغ‌ها افراد گروه آنها را در یک محل مناسب انبار می‌کنند. بعد از این مرحله استادکار گروه با توجه به وظیفه افراد و فعالیت آنها صمغ‌هایی را که جمع‌آوری شده بین اعضای گروه تقسیم می‌کند. در این بین برخی با آن محصولاتی مانند سقز درست می‌کنند، عده‌ای نیز صمغ‌هایشان را تا بالا رفتن قیمت آن انبار می‌کنند، در این بین افرادی نیز هستند که سهم خود را به دیگر اعضای گروه می‌فروشند.

این روز‌ها عده‌ اندکی از صمغ‌های جمع‌آوری شده محصولات دیگری مانند آدامس کردی یا سقز می‌سازند. روش ساخت آدامس کردی نیز خیلی دشوار نیست، برای این کار صمغ را داخل ظرف‌هایی ریخته و آن را می‌جوشانند.

محمدجواد ابراهیمی، رئیس اداره بهره‌برداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه با بیان این‌که حدود 3000 خانوار در منطقه اورامانات از راه برداشت صمغ درختان پسته وحشی امرار معاش می‌کنند، درباره نحوه ساخت سقز به جام‌جم می‌گوید: بعد از این‌که صمغ‌ها را در دیگ‌های بزرگ ریختند، دو برابر صمغ موجود به دیگ آب اضافه می‌کنند و حدود 20 دقیقه اجازه می‌دهند بجوشد به این شکل «تربانتین» (مایعی که از تقطیر شیره انواع درخت کاج به دست می‌آید) موجود در صمغ بخار شده و بخش جامد باقی می‌ماند و بعد از آبگیری آن را به شکل سنتی بسته‌بندی کرده و به‌عنوان سقز می‌فروشند.

صمغی گرانبها

صمغی که از درختان پسته وحشی جمع‌آوری می‌شود، یکی از باارزش‌ترین صمغ‌های گیاهی است، برای نمونه سال گذشته هر کیلوگرم از این صمغ تا حدود 140 هزار تومان نیز خرید و فروش شد، اما به دلیل محدود شدن صادرات، قیمت آن کاهش پیدا کرده و این روزها هر کیلوگرم حدود صد هزار تومان خرید و فروش می‌شود.

ابراهیمی تصریح می‌کند: در کشورمان از بخش جامد این صمغ به‌عنوان آدامس کردی استفاده می‌شود. بخش فرار این صمغ، تربانتین است که بیش از صد کاربرد دارد، برای نمونه در کشورهای پیشرفته در صنایعی مانند ادکلن‌سازی از آن استفاده می‌شود. صمغ درخت پسته وحشی ارزش دارویی زیادی نیز دارد بومیان منطقه برای ناراحتی‌های گوارشی از آن استفاده می‌کنند.

به گفته وی، در رویشگاه‌های استان کرمانشاه در سال‌هایی که اجازه برداشت این محصول داده می‌شود، حدود صد تن صمغ از درختان پسته وحشی برداشت می‌شود که حدود 60 تن از این محصول فقط در منطقه اورامانات به دست می‌آید، البته بخشی نیز به شکل قاچاق بهره‌بردای می‌شود که نمی‌توان آمار دقیقی از آن ارائه کرد.