حج گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری

ین مجموعه شامل بخشی از اسناد موجود در آرشیوهای ترکیه و ایران در خصوص حج و حج‌گزاری ایرانیان در قرون ۱۳ و ۱۴ ه‍. ق و بیانگر روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط با دو دولت می‌باشد که تصویری مستند و واقعی از روند حج‌گزاری ایرانیان را به خواننده نشان می‌دهد. خانم «اسرا دوغان» اهل ترکیه این اسناد را از ترکی به فارسی ترجمه کرده است.

در بخشی از مقدمه مترجم آمده: در روابط سیاسی دو دولت، حج‌گزاری از اهمیت خاصی برخوردار بود؛ در سفرنامه‌های ایرانی دیده می‌شود که چگونه حجاج از دولت درخواست بهبود شرایط را خواستارند و دولتِ خود را تحت فشار قرار می‌دادند، اما در مقابل، آنچه از اسناد عثمانی و همچنین از این سفرنامه‌ها برمی‌آید، حکومت قاجار نمی‌توانست پاسخگوی خواسته‌های آن‌ها باشد که این موضوع در اسناد عثمانی قابل رؤیت است؛ چرا که هر سال گزارش‌ها و درخواست‌ها تکرار می‌شد و مورد رسیدگی نیز قرار نمی‌گرفت. ولیکن با بازخوانی اسناد ایرانی متوجه می‌شویم که چگونه دولت ایران تلاش می‌کرد تدابیر لازم را در این خصوص اعمال نماید.

اهمیت بررسی اسناد زمانی نمود می‌یابد که مثلاً بدانیم طی سال‌های ۱۲۳۷ ـ ۱۲۳۶ ه‍. ق به خاطر وضعیت جنگی بین عثمانی و ایران، که روابط سیاسی خوبی میان دو دولت برقرار نبود، حجاج و تجار در مرز عثمانی محبوس مانده بودند؛ اسنادی در دست است که این حوادث را به خوبی نشان می‌دهد به طوری که چنین اموری در منابع تاریخی آن زمان و حتی در سفرنامه‌ها انعکاس نیافته است. علی‌رغم تصور عام بر تیرگی روابط، در اسناد عثمانی بر همسایگی و بهبود روابط اشاره شده و نیز به رسیدگی امور حجاج و رفتار بر مبنای اسلام در شهرهای قارص و ایروان که محل عبورحجاج بود، تأکید شده است وحوادثی که در منطقه رخ داده، به خوبی توسط همین اسناد نمایان شده است.

اسناد گردآوری شده در دو بخش تنظیم شده است. در بخش نخست، اطلاعاتی درباره حج گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی آمده و در بخش دوم، حج گزاری ایرانیان به روایت اسناد قاجاری روایت شده است.