کالبدشکافی خونریزی‌های دستگاه گوارش

دستگاه گوارش فوقانی از دهان آغاز می‌شود و به مری و معده و نیمی از اثنی‌عشر ختم می‌شود. اگر التهاب زخم یا بدخیمی در جداره این اعضا پدید بیاید، ممکن است با علامت خونریزی خود را نشان دهد. خونریزی به دو شکل وجود دارد:

1)‌ دفع مدفوع قیری‌رنگ: چون خونریزی‌های قسمت فوقانی راه زیادی باید طی کند تا به قسمت انتهایی و خروجی دستگاه گوارش تحتانی برسد، خونریزی یا محو می‌شود و به شکل خون پنهان در مدفوع درمی‌آید یا رنگ مدفوع را تیره و قوام آن را چسبنده می‌کند. پس بیماران دارای مشکلات گوارشی در صورت تغییررنگ مدفوع (البته غذاهایی هم که خورده می‌شود ممکن است رنگ مدفوع را تغییر دهد) باید سریعا به پزشک مراجعه کنند.

2)‌ دفع استفراغ خونی: گاهی خونریزی‌های دستگاه گوارش فوقانی آنقدر شدید است که معده نمی‌تواند حجم زیاد خون را تحمل کند و فرد خون استفراغ می‌کند (رنگ خون روشن است). اگر هم خونریزی کم باشد ممکن است به صورت دانه‌قهوه دربیاید و از طریق استفراغ دفع شود. شکل بعدی هم کم بودن بیش از حد خونریزی است که اصلا علامتی در بیمار ایجاد نمی‌کند و فقط در آزمایش خون مشخص می‌شود ​بیمار دچار کمبود فقر آهن است. معمولا بعد از درخواست آزمایش مدفوع هم آزمایشگاه دفع خون در مدفوع را گزارش می‌کند. هر مرد یا زنی (خانمی که در سنین عادت ماهیانه قرار ندارد) دچار فقر آهن باشد، حتما باید به دفع خون مخفی از دستگاه گوارش شک کند.

علل شایع خونریزی از دستگاه گوارش فوقانی

شایع‌ترین علت خونریزی از دستگاه گوارش فوقانی زخم‌های معده و اثنی‌عشر است. علت دوم واریس مری و مورد بعدی التهاب‌ها وخراش‌های موجود در مری و اثنی‌عشر. معمولا چنین افرادی از وجود سرطان در دستگاه گوارش نگران هستند، ولی به‌لحاظ درصدی سرطان علت کمتر شایعی است و حدود یک تا 2 درصد علت خونریزی‌های گوارشی را تشکیل می‌دهد؛ هر​چند همین احتمال پایین را هم نباید از نظر دور داشت.

اقدامات لازم برای بیماران مشکوک به خونریزی

مواردی مانند افت فشار خون، تپش قلب، ضعف و بی‌حالی و سرگیجه مراجعه یا اتفاق‌هایی مثل این‌که وقتی از حالت خوابیده به نشسته و از نشسته به ایستاده تغییر وضع می‌دهد دچار سرگیجه و ضعف می‌شود، علائمی است که بر اساس آنها پزشک باید دنبال خونریزی مخفی گوارشی باشد. علائم بالینی اینچنینی نشان از آن دارد که خونریزی گوارشی قابل توجه است و بیمار باید در بیمارستان بستری شود.

در وهله اول اگر افت فشار خون دیده شد، باید برای بیمار سرم تجویز شود و سپس آزمایش خون لازم است و در صورت کم‌خونی شدید خون تزریق شود. برای این‌که متوجه شدت خونریزی شویم لوله‌ای وارد دستگاه گوارش می‌کنیم. اگر خون روشن وارد لوله شود، یعنی خونریزی شدید است. این لوله عملکرد دیگری هم دارد، زیرا خونریزی مانع از انجام آندوسکوپی است و با همین لوله معده شست‌وشو داده می‌شود و دید با آندوسکوپی را امکان‌پذیر می‌کند. اگر خون واضح دیده نشود، بعد از کنترل فشار خون آندوسکوپی انجام می‌شود.

علت انجام آندوسکوپی

آندوسکوپی لوله‎‌ای بلند متصل به دوربین است که براحتی درون دستگاه گوارش را نشان می‌دهد. این وسیله از یک سو محل خونریزی را مشخص می‌کند و از سویی دیگر می‌توان از آن به عنوان ابزار درمانی استفاده کرد. در آندوسکوپی درمانی بعد از تشخیص علت خونریزی، می‌توان از موادی استفاده کرد که خونریزی را بند می‌آورد و حتی می‌توان ناحیه زخم (عامل خونریزی) را سوزاند. این روش‌ها بسیار خوب هستند و بیشتر بیمارانی که خونریزی دارند با همین روش‌ها و بدون عمل جراحی بهبود پیدا می‌کنند. جراحی در بیمارانی صورت می‌گیرد که خونریزی‌شان را نتوان با این روش‌ها مهار کرد. تزریق بعضی​ داروهای وریدی هم ممکن است خونریزی را متوقف کند.

زخم‌های گوارشی

زخم‌ها ارتباط مستقیمی با باکتری هلیکوباکتر در معده و اثنی‌عشر دارند. این باکتری به صورت طبیعی در دستگاه گوارش زندگی می‌کند، ولی اگر مقدار آن بیش از حد زیاد شود موجب زخم و التهاب خواهد شد. دومین علت زخم دستگاه گوارش فوقانی مصرف داروهای خوراکی استروئیدی است که مردم خیلی زیاد از آنها استفاده می‌کنند. بنابراین مصرف این داروها باید با نظر پزشک باشد.

خونریزی از دستگاه گوارش تحتانی

دستگاه گوارش تحتانی شامل نیمه دیگر اثنی‌عشر، روده باریک و روده بزرگ است که درنهایت به راست‌روده و مقعد ختم می‌شود. هر گونه صدمه و زخم به دیواره آن معمولا با خونریزی ​ آشکار می‎شود. در بعضی بیماران ممکن است خونریزی جزئی باشد و به‌صورت کم‌خونی خون مخفی پدیدار شود که در آزمایش مدفوع معلوم می‌شود.

با توجه به این‌که بیماری‌های اطراف مقعد مانند بواسیر و شقاق شایع‌ترین علت خونریزی هستند، دفع خون روشن از مقعد را باید جدی گرفت. اما همیشه نباید هر خونریزی را به حساب این دو بیماری گذاشت و باز هم باید علل دیگر بررسی شود. در افراد جوان هم که دفع خون روشن دارند و در معاینه بالینی بواسیر هم تشخیص داده شده، باید کولونوسکوپی انجام شود. گاهی در کنار این علل کم‌اهمیت، علل مهم هم وجود دارد که عدم درمان بموقع ممکن است برای بیمار خطرناک باشد.

دیگر علت‌های خونریزی از مقعد

خونریزی از دیورتیکول: گاه به دلیل افزایش فشار، جدار روده بزرگ به‌صورت لانه زنبوری درمی‌آید و بیرون‌زدگی ایجاد می‌شود و متعاقب آن رگ‌ها پاره می‌شود و خونریزی با حجم زیاد ایجاد می‌کند.

وجود ضایعات عروقی: این بیماری در افراد مسن دیده می‌شود و خونریزی زیادی ایجاد می‌کند که این افراد حتما باید در بیمارستان بستری شوند.

پولیپ‌ها: پولیپ‌ها ضایعاتی پیش‌سرطانی هستند که به شکل قارچ‌مانند در نقاط مختلف روده ممکن است رشد کنند. اغلب بعد از بزرگ‌شدن خونریزی ایجاد می‌کنند که از مقعد دفع می‌شود. پولیپ‌ها ​ابتدا بدخیم نیستند، ولی با بزرگ‌تر شدن تغییر ماهیت می‌دهند و بدخیم و سرطانی می‌شوند.

تومورها: توده‌های سرطانی، خونریزی ایجاد می‌کنند و اگر زود تشخیص داده نشوند باعث مرگ بیمار خواهند شد.

اقدامات لازم برای بیماران

مشکوک به خونریزی

بیمارانی که حجم خون کمی از دست می‌دهند بستری نمی‌شوند. با یک معاینه مقعدی و یک کولونوسکوپی مختصر در جوان‌ها و کولونوسکوپی کامل در مسن‌ها می‌توان به مشکل بیماران پی برد و درمان‌های سرپایی را انجام داد.

وقتی بیماری خونریزی با حجم زیاد دارد (مانند آنچه در خونریزی دستگاه گوارش فوقانی ذکر کردیم) بعد از کنترل فشار خون، سرم باید تجویز شود. این بیماران هم در صورت بستری ممکن است به تجویز خون نیاز داشته باشند. نکته مهمی که در اینجا مطرح می‌شود کولونوسکوپی است. آندوسکوپی بعد از چند ساعت ناشتایی بیمار انجام می‌شود، ولی در کولونوسکوپی فقط ناشتایی کافی نیست و باید با داروهای مسهل و شست‌وشودهنده روده و جدار روده بزرگ را از مدفوع پاک ‌کنند تا بتوان تمام روده را با دستگاه کولونوسکوپی مشاهده کرد. از این وسیله هم می‌توان به عنوان وسیله درمانی و هم تشخیصی استفاده کرد. عملکرد آن هم مانند آندوسکوپی در دستگاه گوارش فوقانی است. اگر در کولونوسکوپی پولیپ مشاهده شود، بیمار کاندیدای عمل جراحی است و پولیپ‌ها باید خارج شوند. بیماران مبتلا به تومور نیز به جراحی و درمان‌های تکمیلی نیاز دارند.

هموروئید یا شقاق را با دارودرمانی می‌توان مهار کرد. در موارد پیشرفته نیز ممکن است جراحی لازم باشد، ولی چنین افرادی باید از یبوست پیشگیری کنند. یبوست بیماری هموروئید را شدت می‌دهد. (ضمیمه سیب)

دکتر شهرام آگاه / فوق‌تخصص بیماری‌های گوارش و کبد