استیلای زبان پهلوی بر سکه‌های عرب ساسانی

نشست «سکه‌شناسی ساسانی و عرب‌ساسانی» با سخنرانی ناصر نوروززاده چگینی، باستان‌شناس و عضو گروه زبان و گویش پژوهشکده زبان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی با ارائه مقاله «ساسانیان و سنت سکه‌زنی در پارس بعد از دوره هخامنشی» و دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی، استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران با قرائت مقاله‌ای با عنوان «گذر سکه‌های سبک ساسانی به سکه‌های اسلامی در دو قرن نخست هجری» یکشنبه چهارم آبان‌ماه در موزه و کتابخانه ملی ملک برگزار شد. در این نشست سخنرانان با اشاره به بخشی از کتاب «تاریخ طبری» نوشته محمدبن جریر طبری و با استناد به مطالب کتاب «فتوح البلدان» تالیف احمد بن یحیی بلاذری سخن گفتند.

ردیابی شاهزادگان مستقل پارس در سکه‌ها

در ابتدا نوروززاده چگینی گفت: در واقع بعد از هخامنشی‌ و در زمان سلوکوس (موسس سلسله سلوکیان) زمینه‌هایی از یک حکومت مستقل در سرزمن پارس تا دوره ساسانی یعنی در یک بازه زمانی 470 ساله (پس از سقوط هخامنشی تا تشکیل سلسله ساسانی) شکل گرفت که متاسفانه اطلاعاتی از آنها در دسترس نیست. البته از زندگی و نوع حکومت آنها که به نوعی در دوره سلوکیان و اشکانیان نمود داشته‌اند اطلاعات بسیار اندکی وجود دارد. در این حکومت مستقل که در سرزمین پارس بوده است صورت‌هایی از زندگی هخامنشیان در آن رسوخ کرده و بعدها به شاهان ساسانی منتقل شده است.

وی ادامه داد: در زمان سلوکوس بنیانگذار سلسله سلوکیه حکومت پارس تا حدودی تابع وی بوده‌اند اما در دوره اشکانی تابعیت کمی از آنها داشته‌اند اگرچه حتی میزان اطلاعات ما از حدود استقلال آنها در سرزمین پارس هم بسیار ناچیز است. نمی‌دانیم حکومت جمعی داشتند یا یک حاکم مستقل بر آنها حکومت کرده است؟ اما به محل حضور آنها در پارس در منابع مکتوب به استخر، بیشابور و غیره اشاره شده است که زیر نظر یک حاکم مستقل و احتمالا به مرکزیت استخر (به دلیل وجود معبد مهم آناهیتا) سکونت داشتند.

نوروززاده چگینی عنوان کرد: در برخی سکه‌ها می‌توان حضور و وجود این شاهزادگان مستقل را در برهه‌های در سرزمین پارس نشان داد. برای مثال در یک سکه متعلق به قبل از دوره ساسانی نقشی از یک فرد ایستاده (شاه، حاکم) کمان در دست در مقابل آتشدان و در برابر فروهر در حال احترام دیده می‌شود که این صحنه بازنمایی قدرت و مشروعیت فرد حک شده روی سکه به عنوان شاه است. در برخی سکه‌ها نیز شاه پیوند حکومت را نگهبانی می‌کند و نماد فره ایزدی نیز دیده می‌شود.

وی افزود: سکه‌ای دیگر وجود دارد که در زمان سلوکوس ضرب شده و متعلق به همین دولت مستقل یا شاهزادگان پارس است. شاه یک سرپوش مخصوص چرمی به سر دارد که این سرپوش دارای گوش‌بند است. مقابل دهان و چانه بسته شده که نمونه این سکه با این جزئیات در دوره اسکندر نیز دیده شده است. در پشت سکه نیز آتشگاه حک شده و الهه‌ای که ایستاده و دیهیم پادشاهی را در بالای سر پادشاه نگه داشته است.

نوروززاده چگینی بیان کرد: همچنین در یک سکه چهار گرمی دوره سلوکوس که حالت بشقابی دارد و در مرکز آن نقش آتشگاه و سازه‌ای که بین پادشاه ایستاده است، دیده می‌شود. صحبت‌ها و فرضیه‌های زیادی درباره نقوش این سکه مطرح شده که ممکن است این بنا کعبه زرتشت باشد و پنجره کوری که درآن قرار دارد تعبیر به آتش مقدس شده است. روی سکه، پادشاه به حالت احترام ایستاده و فره ایزدی بر روی آتشگاه قرار دارد.

سکه‌های ساسانی به روایت تاریخ طبری

وی اظهار کرد: سازه‌ای که ادعا می‌شود کعبه زرتشت است به بنایی که در نقش رستم و تخت جمشید قرار دارد، شبیه است. نقش کعبه زرتشت نیز مانند آن‌چه در سکه حک شده دارای برجستگی‌هایی در بالای بنا است که در مقبره‌های دوره هخامنشی نیز این برجستگی دیده می‌شود و به پنجره‌های کور بنای روی سکه‌ها شباهت دارد.

این پژوهشگر در ادامه گفت: در سکه‌های متعلق به دوره‌های بعد آتشدان به صورت ساده‌تر(جمع و جور) حک شده است اما فرد ایستاده، آتشدان، فره ایزدی و علاوه بر آن یک پرنده نیز دیده می‌شود که این نمادها در سکه‌های دوره ساسانی نیز وجود دارد. در برخی سکه‌ها دایره‌های متحدالمرکزی مشاهده می‌شود که در سکه‌های دوره ساسانی نیز نمود دارد.

وی عنوان کرد: در سکه‌های متاخر که مربوط به تسلط پارتی‌ها است در شکل لباس و صورت کلی سکه‌ها تغییراتی داده شده است اما در پشت سکه‌ها هنوز فرد ایستاده به شکل ساده در مقابل آتشدان وجود دارد که در دوره ساسانی این تصویر به صورت وسیع حک شده است. همچنین در اغلب سکه‌ها ستاره و ماه نقش بسته است که این دو در تمام سکه‌های دوره ساسانی وجود دارد.

نوروززاده چگینی افزود: در دوره اردشیر در حکومت مستقل پارس یک جریان‌هایی رخ می‌دهد. اردشیر علیه شاه منطقه استخر شورش می‌کند که به این وقایع در کتاب «تاریخ طبری» نوشته محمدبن جریرطبری اشاره شده است. اگر چه در این اشاره بسیار مبهم و مختصر اسامی به صورت کامل ذکر نشده است اما گفته شده در این برهه اردشیر بر شاه منطقه پارس می‌آشوبد و شاه پارس از اردوان پنجم کمک می‌خواهد و وی نیز نیروی کمکی برای شاه پارس می‌فرستد اما آنها از اردشیر شکست می‌خورند. سلسله ساسانی که با غلبه اردشیر بر اشکانیان بنا نهاده می‌شود به نوعی می‌توان گفت که بخشی از هنر آن به شکلی وامدار شاهان مستقل پارس است و میراث‌دار هنر هخامنشی بودند که امروز متاسفانه اطلاعات درست و وافی از آنها وجود ندارد.

نمونه‌ای از یک سکه عرب ساسانی

رابطه دوران گذار و ضرب سکه‌

در ادامه این نشست حسن رضایی باغ‌بیدی گفت: با ظهور اسلام مسلمانان بر دو امپراطوری ساسانی در شرق و روم در غرب تسلط پیدا کردند. این تسلط موجب بروز تحولات مهمی در این امپراطوری شد. مسلمانان در غرب سکه‌های بیزانسی می‌زدند. در شرق نیز پس از سقوط ساسانیان به ضرب سکه‌ها دست زدند.

وی ادامه داد: از آن‌جا که مسلمانان در ایران به ضرب سکه‌هایی به سبک ساسانیان روی آوردند ما این سکه‌ها را با نام سکه‌های عرب ساسانی می‌شناسیم. بر سکه‌های این زمان ما گاهی تصویر خسرو پرویز، خسرو چهارم و یزدگرد سوم را می‌بینیم. البته در کنار این تصاویر نوشته‌هایی در حاشیه اضافه شده است. مثل کلمه «بسم‌الله» که به خط کوفی به برخی سکه‌ها اضافه شده است.

رضایی باغ‌بیدی افزود: در یک سکه کلمه «جید» نوشته شده است که به تعابیر برخی منابع از جمله «فتوح البلدان» اثر احمد بن یحیی بلاذری از این کلمه به جای کلمه «عبد» در سکه‌های ساسانی استفاده شده است. از سکه‌های عرب ساسانی در برخی منابع به نظر پروفسور اشتفان هایدمان، سرپرست بخش هنر اسلامی موزه متروپولیتن نیویورک با عنوان تحقیرآمیزی نام برده شده است که به دلیل نقش برخی اشکال که به نظر وی شبیه نقش گوش قاطر بر برخی از این سکه‌ها است.

تعبیر منابع از سکه‌های عرب ساسانی

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی عنوان کرد: در منابع مکتوب جدید اروپایی به برخی ضرابخانه‌ها اشاره شده است از جمله کلمه «اهواز» به عنوان ضرابخانه اهواز تعبیر شده است. از طرفی سکه‌های ساسانی با یک تغییرات جزئی پس ازفتح امپراطوری آنها از سوی حاکمان مسلمان ضرب می‌شد تا زمان یزید بن معاویه که قلمرو مسلمان گسترش پیدا کرد و به مرور نام یزدگرد و سایر پادشاهان ساسانی از سکه‌ها حذف شد و نام حاکمان مسلمان در مناطق تحت تسلط جایگزین آنها شد.

این استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران بیان کرد: البته تاریخ هجری نیز در سال 56 ه.ق جانشین تاریخ یزدگردی شد و به تدریج نمادهای اسلامی جای عناصر پهلوی و زرتشتی را گرفتند. اگرچه هنوز در پشت سکه عبارت «خوره افزود»* به پهلوی حکاکی می‌شد اما در زمان عبدالملک مروان نخستین سکه‌های اسلامی ضرب و به نوعی می‌توان گفت با ضرب این سکه‌های متحول شده جامعه تحت تسلط مسلمان‌ها از دوره گذار عبور می‌کند. اگر چه هنوز برخی سکه‌های عرب ساسانی را در این دوره می‌بینیم اما روی سکه به تدریج اسلامی شده و تنها در پشت آن هنوز کلمه «خوره افزود» وجود دارد. به جای نقش آتشدان محراب با یک نیزه در میانه آن می‌نشیند و فرد روی سکه دیگر تاج شبیه پادشاهان ساسانی ندارد.

رضایی باغ بیدی در پایان سخنانش گفت: حاکمان اسلامی که بعد از سقوط ساسانیان بر این امپراطوری مسلط شدند ناچار به ضرب سکه‌هایی با اصول ساسانیان بودند زیرا ابتدای امر مردم که از این سکه‌ها استفاده می‌کردند به زبان عربی آشنا نبودند و از طرفی گروهی که حکاکی و ضرب سکه را به عهده داشتند نیز شبکه خاص خودشان را داشتند. آموزش و یا جایگزین کردن حکاکان سکه‌ها نیز به زمان نیاز داشت به همین دلیل حاکمان مسلمان مجبور به استفاده از خط پهلوی در ضرب سکه عرب ساسانی بودند.

در پایان جلسه احسان شورابی، پژوهشگر حوزه باستان طی گزارشی روند تکمیل کاتالوگ سکه‌های ساسانی موزه ملی ملک را برای حاضران در جلسه تشریح کرد.

* در زمان خسرو پرویز از ۵۹۱ تا ۶۲۸ (میلادی) کلمه خوره (فره) نیز به سکه‌ها اضافه شده است که بعدها مسلمان در ضرب سکه‌های عرب ساسانی کنار کلمه خوره را در سکه می‌آوردند و به جای نام خود کلمه افزود را به پهلوی می‌نوشتند.

منبع : ایبنا