شهرهای ​آزاد شده...

تغییراتی که گاه مطبوع و دلنشین به نظر می‌رسد و گاه هنجارشکن و اعصاب خردکن، اما اصلی که در این میان وجود دارد این است که منطقه آزاد، شهرهای تحت پوشش خود را دچار تغییرات ظاهری، اجتماعی و فرهنگی می‌کند.

تغییراتی که چهره این شهرها را گاه در مقایسه با دیگر نقاط کشور و حتی تهران بزرگ، متفاوت و حتی مدرن‌تر کرده است. مدرنیزه‌ای که گاه باعث برهم‌خوردن بافت و زندگی عادی مردم این شهرها شده و نوعی ضدارزش و هنجارشکنی محسوب می‌شود و گاه نیز بر فاصله طبقاتی که قبلا به این وضوح نبوده، دامن می‌زند و آن را بیش از گذشته به رخ می‌کشد. همچنین ممکن است به مصرف‌گرایی و تجمل‌پرستی نیز دامن بزند؛ موضوعاتی که شاید در شهرهای کوچک به اندازه کلانشهری چون تهران وجود نداشته باشد. چراکه شاید هنوز هم زندگی واقعی و روش خوش زیستن سنتی با همه آداب و رسوم و بایدها و نبایدهایش در شهرهای کوچک رواج قدرتمندی دارد، اما ورود کالاهای جدید و ارزان، چون غریبه‌هایی که مرموز و ناشناخته می‌آیند؛ ابتدا اندکند و به تدریج و به آرامی بر تعدادشان افزوده می‌شود، آن حیات سنتی و ساده و صمیمی را برهم زده و گونه‌ای جدید از تعاملات فرهنگی ـ اجتماعی و روش زندگی را به مردم بنمایاند. این مثال قبلا درباره تاسیس شعبه‌های دانشگاه آزاد در شهرهای دورافتاده زیاد به کار می‌رفت. وقتی این دانشگاه در شهری کوچک که اقتصاد بسته و محدودی دارد، وارد می‌‌شد و به دنبال آن دانشجویانی از شهرهای مختلف با فرهنگ‌ها، خرده‌فرهنگ‌ها، نیازها و حتی تنوع لباس و خوراک و کالاهایی که مصرف می‌کنند به آن وارد می‌شدند، یکباره چهره شهرها، نوع زندگی جوانانش، کالاهایی که در فروشگاه‌ها عرضه می‌شد و... تغییری شگرف می‌یافت و این تغییر خواه ناخواه به تحول در روش زندگی سنتی آن شهر ـ از اقتصاد گرفته تا فرهنگ ـ منجر می‌شد. به عنوان مثال با ورود دانشجویان، ایجاد مشاغل جدید خدماتی با مشتریان ثابت و سود خوبی که دارند، اجتناب‌ناپذیر می‌نمود. به دنبال آن برخی جوانان این شهرها به جای آن که حرفه و شغل سنتی پدر را ـ مثلا کشاورزی ـ ادامه دهند، به این گونه مشاغل خدماتی روی می‌آوردند و روشن است بازتاب‌هایی منفی و گاه اختلاف‌انگیز آن در نهاد خانواده، رابطه پدر و فرزند، نوع پوشش و بافت اجتماعی بخصوص در رابطه با بانوان و دختران ایجاد می‌کرد. اکنون نگاهی به تغییرات آرام، اما گسترده شهرهایی که در محدوده مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی ایران قرار گرفته‌اند، تکرار همان الگو را گزارش می‌کند.

کالا؛ ارزان و آزاد

ایران اکنون دارای هفت منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی است. یوتای این مناطق ـ کیش و قشم ـ چون جزیره هستند و مساحت قابل توجهی ندارند و چون تک شهری هستند، شاید زیاد به بحث ما نخورند، اما پنج منطقه دیگر به فراخور حال، شهرهای پرجمعیت با کلانشهرهایی را در بر گرفته‌اند که تغییر چهره این شهرها به این خاطر بسیار ملموس شده است. به عنوان مثال منطقه آزاد اروند چهره شهرهای آبادان، خرمشهر و اهواز را متحول کرده یا منطقه آزاد انزلی باعث تغییر چهره انزلی، رشت، لاهیجان، رودسر و... شده است. شهرهایی چون ارومیه و تبریز نیز از اثرات مناطق آزاد شمال غرب کشور چون ارس و ماکو بی‌نصیب نمانده‌اند، اما پرسش اینجاست که عامل این تغییرات فرهنگی و چهره‌ای چیست؟ پاسخ به این پرسش زیاد دشوار نیست. دولت به خاطر تشویق تولید، صنعت و تجارت برای محدوده مناطق آزاد معافیت 100درصدی گمرکی تعیین کرده است. به این ترتیب که کالاهای مختلف بدون پرداخت مالیات و عوارض گمرکی، صرفا با قیمت اولیه کالا (به اضافه هزینه حمل) می‌توانند وارد این مناطق شوند. البته روشن است که هدف از این ورود آزاد، اهدافی چون صادرات مجدد، ترانزیت، به کارگرفتن در خطوط تولید و... است، اما شکی نیست که حجم زیادی از این کالاها به هر حال در داخل محدوده مناطق آزاد به فروش رفته و مصرف می‌شود. از خودرو گرفته ـ‌که این روزها بارزترین نماد تغییر فرهنگی در مناطق آزاد است ـ تا پوشاک، اجناس لوکس، انواع خوراکی‌ها و سایر کالاهای مصرفی. بدیهی است که چون اولا بسیاری از این کالاها به وفور در سایر نقاط کشور یافت نمی‌شود و ثانیا اگر یافت شود، قیمت آن بسیار گران‌تر خواهد بود، خواه ناخواه شهرهای قرارگرفته در درون مناطق آزاد یک برتری قیمتی درباره مصرف این کالاهای وارداتی خواهند داشت. این برتری قیمتی تا حدی است که ممکن است مصرف کالاهای مشابه ایرانی (و البته برای قشر متوسط) را در مواردی از نظر قیمتی غیراقتصادی جلوه دهد. اینچنین است که شهروندان شهرهای قرار گرفته در مناطق آزاد می‌توانند یک برتری کالایی و تنوع انتخاب در این باره نسبت به سایر شهرهای کشور داشته باشند؛ تفاوتی که از نظر برخی شهروندان این شهرها نامیمون و برهم‌زننده نظم و آرامش و بافت شهر از نظر جوانان همان شهرها شاید تا اندازه‌ای جذاب و از نظر دیگر ایرانیان حتی رشک‌برانگیز به نظر برسد.

خودرو؛ نماد تحول

شاید یکی از اصلی‌ترین کالاهایی که باعث تغییر چهره شهرهای قرار گرفته در مناطق آزاد شده، خودرو باشد. ماجرای خودرو در این شهرها چند شاخه دارد؛ در شاخه اول، به خاطر نبود هر گونه تعرفه، خرید خودروهای خارجی که در داخل کشور نیز تردد کرده و مجوز ورود دارند، بسیار ارزان تمام می‌شود. لذا قشر متوسط در شهرهایی چون انزلی، رشت، لاهیجان، آبادان، خرمشهر و تبریز که کار و زندگی آنها در همان محدوده است، قاعدتا از نظر اقتصادی خرید این خودروها را به صرفه می‌بینند و به این ترتیب شمار آنها گاه از خودروهای رایج خودروسازان وطنی بیشتر می‌شود، اما شاخه دوم موضوع درباره خودروهای گرانقیمت‌ یا در ادبیات رایج دولتی، خودروهای بالای 2500 سی‌سی (حجم موتور) است. با توجه به این که ورود این خودروها در هر شرایط و با هر تعرفه‌ای به داخل کشور ممنوع است، تردد آزادانه و بی‌قید و شرط آنها در شهرهای تحت پوشش مناطق آزاد، چهره این شهرها را متفاوت کرده است. در راس این خودروها، خودروهای آمریکایی چون بیوک، دوج، فورد، کادیلاک، موستانگ، شورولت و... قرار دارند. قیمت نسبتا ارزان این خودروها در مناطق آزاد باعث رواج و تردد نسبی آنها شده، به طوری که برخی مناطق مرفه‌نشین برخی از این قشرها، چهره‌ای نسبتا آمریکایی یافته است. جالب این که مثلا در شهری چون رشت، حتی نمایندگی فروش خودروهای آمریکایی باز شده که شما از هر جای ایران می‌توانید از آن خرید کنید. متن قرارداد نیز ساده است. قیمت ثابت خودرو ضرب در قیمت روز دلار. اگر ساکن خود رشت هستید، می‌توانید در محدوده 6/9 هزار هکتاری این منطقه که از یک سو که از نظر مسافران تهرانی آشناتر است ـ محدوده امامزاده هاشم، نزدیک رودبار ـ آزادانه تردد کنید. براساس قوانین موجود نیز حدود یک ماه در سال می‌توانید با مجوز سازمان منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی با خودروی منحصربه‌فردتان در کل کشور بگردید و مسافرت کنید.

در دیگر مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی نیز همین طور است. مثلا در منطقه آزاد اروند در استان خوزستان، خودروهای متنوع وارداتی از هیوندای و کیا گرفته تا فورد و بی‌ام‌و، مزدا، نیسان و آئودی به چشم می‌خورد و در خیابان‌های آبادان و خرمشهر و حتی اهواز جولان می‌دهند. حتی بتازگی اعلام شده تسهیلاتی برای تردد این خودروها در تمام استان خوزستان در نظر گرفته شده است. قیمت نیز بحثی تعیین‌کننده در این میان است. در منطقه آزاد ارس گران‌ترین خودروی لوکس آمریکایی ـ مدل 2014 ـ 194 میلیون تومان قیمت دارد که معادل یک خودروی کلاس بالای هیوندای در داخل ایران است یا در منطقه آزاد اروند بسیاری از همین خودروهای هیوندا یا کیا به قیمت زیر 50 میلیون تومان قابل خریداری است. اینچنین است که عوامل اقتصادی باعث تغییر چهره شهرهای تحت پوشش مناطق آزاد شده و بافت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سبک زندگی، آداب و رسوم و خرده‌فرهنگ‌ها و بخصوص سنت‌ها را در معرض دگرگونی قرار داده است؛ دگرگونی‌ای که باید عمیقا جنبه‌های مثبت و منفی آن شناخته شده و الگوسازی لازم برای آن صورت گیرد.

سیدعلی دوستی موسوی / گروه اقتصاد