اولین تظاهرات دانش‌آموزی در تاریخ ایران

تدین که در 11 خرداد 1306 در کابینه مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه) سمت وزارت معارف را عهده‌دار شده بود تصمیم داشت در نظام آموزش و پرورش دست به یک رشته اصلاحات بزند. وی در 14 شهریور این سال بخشی از برنامه‌های خود موسوم به «اصلاحات» را اعلام کرد. طبق این برنامه قانون ورزش به عنوان یک ماده درسی در برنامه‌های کلاسی گنجانده شد و به تصویب مجلس هم رسید. بخش دیگری از این برنامه شامل اخذ شهریه از دانش‌آموزان «متمول» بود. اعلام این برنامه خشم اولیاء دانش‌آموزان را به همراه آورد.

اقبال یغمایی درباره این حادثه می‌نویسد:
«شورای عالی معارف، بنا به تمایل وزیر معارف، در اواسط شهریور 1306 تصویب کرد که کلیه شاگردان مدارس اعم از ابتدایی و متوسطه و عالی، جز آنان که بی‌بضاعت‌اند، باید شهریه بپردازند و مبلغ شهریه بدین شرح تعیین شده بود:
ـ کلاس اول، مدارس ابتدایی ماهی یک تومان و هر کلاس بالاتر یک قران اضافه.
ـ کلاس اول، مدارس متوسطه ماهی شانزده قران و هر کلاس بالاتر دو قران اضافه.
ـ مدارس عالی در سال سی تومان و به سه قسط.
و مشمولان یکی از این شرایط از پرداخت شهریه معاف شده بودند:
ـ اولاد معلمانی که ده سال سابقه معلمی دارند.
ـ شاگردانی که در امتحانات دوره ابتدایی در ردیف عشر اول قبول شدگانند.
ـ شاگردانی که در امتحانات دوره متوسطه در ردیف خمس اول قبول شدگانند.
ـ شاگردانی که پدرشان در راه وطن کشته یا ناقص‌العضو شده است.
تدین وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، عیسی خان صدیق اعلم معاون اداره کل معارف، علی‌اصغر خان حکمت رئیس اداره تفتیش و میرزا اسماعیل خان مرآت رئیس تعلیمات ابتدایی را به تنظیم نظامنامه‌ای جهت اجرای این تصویب‌نامه مأمور کرد.

اما این نظامنامه ننوشته ماند؛ چه، شاگردان به نشان اعتراض از رفتن به کلاس خودداری کردند و همه مدارس عملاً‌ تعطیل شد. در این میان،‌ غوغا و آشوب شاگردان دارالفنون وسیع‌تر و شدیدتر بود. اینان به سردستگی میرزا ابوالفضل خان (ابوالفضل آل بویه) روز چهارشنبه دوازدهم مهر 1306 در محل وزارت معارف جمع آمدند و به تدین و مأموران شهربانی که برای متفرق ساختن آنان آمده بودند پرخاش کردند و به مقاومت و ستیزه‌گری پرداختند. سرانجام به توصیه و پایمردی مؤتمن‌الملک رئیس مجلس، اجرای تصویبنامه شورای عالی معارف متوقف ماند.»(1)

روزنامه اطلاعات در شماره 12 مهر 1306 خود در مورد این رویداد تاریخی، مقاله‌ای تحت عنوان «اجتماع محصلین در وزارت معارف» به چاپ رسانده است. در این مقاله با اشاره به اینکه بسیاری از اولیاء محصلین از نقطه‌نظر مجانی بودن تحصیل است که فرزندان خود را به مدرسه می‌فرستند در غیر این صورت درس و مشق و تحصیل در اکثر مقاطع، در کشور ادامه نمی‌یافت، آمده است:
«وقتی دانش‌آموز را وادار می‌کنند که یا شهریه بده و یا ورقه بی‌بضاعتی و گدایی خود را در دست داشته باش، هیچ‌کس حتی آنهایی که در نهایت استیصال امرار معاش می‌کنند ممکن نیست در پای میز رئیس، اقرار به تنگدستی و بی‌بضاعتی کنند و ثابت کنند که آه در بساط ندارم و نمی‌توانم خرج تحصیل طفل خود را بدهم. زیرا این باعث می‌شود که صدها طفل به خاطر آبرو از اشتغال به تحصیل باز بمانند.»

این مقاله تصریح دارد که این گونه صرفه‌جوییها با آن اظهار علاقه شاه و مجلس و دولت که مدعی توسعه و ترقی معارف و تحصیل عمومی هستند، منافات دارد و شورای عالی معارف نباید اصلاحات را از شهریه گرفتن مدارس شروع کند.(2)

پی‌نویس‌ها:
1. هزار و یک حکایت، محمود حکیمی، جلد 4، انتشارات قلم، به نقل از: اقبال یغمایی، «سی‌امین وزیر معارف»، ماهنامه آموزش و پرورش، بهمن‌‌ماه 1352، ص 302.
2. به نقل از مقاله صفحه اول روزنامه اطلاعات، مورخ 12 مهر 1306.

منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران، شماره 38، دی ماه 87