طعم شیرین توت درکوچه‌باغ‌های دیروز پایتخت

جام جم سرا:
درختان پر سایه‌ای که از آب و هوای خوشِ گذشته‌های این پایتخت 200 ساله حکایت می‌کنند، زمانی که تهران، این شهر پرهیاهو و شلوغ امروزی، باغی بزرگ بود و خانه‌هایش هم به پیروی از الگوی شهر، خانه‌باغ بودند، روزهایی که سراسر شهر کوه‌پایه‌نشین البرز، توتستان بود و مردمانش به نیت نذر، درخت توت می‌کاشتند.
درختان فراوان توت تهران خاطره‌های زیادی را به یاد می‌آورند. روزهای بهار در کوچه‌باغ‌های قدیمی تهران و توتستان‌های طرشت و کن و فرحزاد... مردمان آن روزگاران، کاشت درخت توت را آیینی نیکو می‌پنداشتند و فکر می‌کردند هدیه توت به رهگذران، گناهان‌شان را خواهد شست و رحمت درگذشتگان‌شان را در پی خواهد داشت. تاریخ را که وامی‌کاوی، به درخت توت روستای آدینه لواسان می‌رسی که دست‌کم 500 سال پیشینه دارد و سرانجام، تصویر جذاب شهروندانی که به یاد می‌آوری با شروع اردیبهشت ماه در جای‌جای این شهر بزرگ، زیر درختان توت، روی نوک پا بلند می‌شوند و دانه‌دانه توت‌های شیرین را پیش از افتادن روی زمین، می‌چینند.

تهران؛ توتستان، چنارستان، انارستان
تهران در کنار چنارها و انارهایش، در گذشته به توتستان‌هایش هم شهره بود؛ توتستان‌هایی که با آغاز فصل بهار، رونق و شادابی را به محله‌ها و مناطقی مانند طرشت، کن، فرحزاد، ده‌ونک و باغ فیض هدیه می‌داد و حال مردمان‌شان را خوب می‌کرد.
قدیمی‌ترهای تهران هنوز اردیبهشت‌ها و خردادهایی را به یاد دارند که روزهای تعطیل دسته‌جمعی به توتستان‌های این مناطق می‌رفتند، چادر زیر درختان بزرگ توت پهن می‌کردند، درختان را می‌تکاندند و خوش می‌گذراندند. از این‌ها امروز تنها تصویر جوانانی به یاد مانده که کنار بزرگراه همت، آنجا که به نزدیکی منطقه کن می‌رسی، توت‌های چیده شده را در ظرف‌هایی گذاشته و سرنشینان خودروهای گذری را به خریدن دعوت می‌کنند.
محله‌ها و مناطقی مانند طرشت، کن، فرحزاد و باغ فیض، توتستان‌های فراوانی را در خود جای می‌دادند. باغ‌های بزرگی در این مناطق بود که توت، بخش زیادی از درختان‌شان را دربرمی‌گرفت. بخشی زیاد از این توتستان‌ها در فرآیند توسعه ناموزون شهری در دهه‌های گذشته، ناگهان جای خود را به خیابان‌ها، بزرگراه‌ها و ساختمان‌های کوچک و بزرگ دادند؛ تک درختان توتی از آن توتستان‌ها به جای ماند، سرگشته و غریب در این شهر بزرگ. این‌ها ماندند تا شاید امروز گواهی بدهند که تهران، زمانی توتستان بوده است.
دکتر ناصر تکمیل‌همایون تاریخ‌نگار و تهران‌شناس درباره درختان تهران در سده‌ها و دهه‌های گذشته می‌گوید: «تهران در دوره‌های گوناگون تاریخی حتی پیش از پایتختی باغ‌هایی بسیار، پوشیده از درخت داشته است. طبیعت تهران مشخصاً با سه درخت چنار، انار و توت پیوندی تاریخی دارد. از این سه درخت، انار متأسفانه دیگر نیست. اگر از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های تهرانی بپرسید، هنوز به یاد دارند که تهران انار داشت».
وی می‌افزاید: «تهران در دوره‌هایی به اندازه‌ای خوش آب و هوا بود که درختان میوه به آسانی در اینجا رشد می‌کردند. توت از جمله درختان محبوب در این شهر به شمار می‌آمد. حتی در دوره‌های پیش از قاجار و صفویه، در بسیاری از مسیرهای کاروان‌روی تهران، مردم درخت توت می‌کاشتند و نذر می‌کردند. اگر امروز می‌بینیم که در منطقه کن و سولقان، توتستان‌هایی فراوان وجود دارد، به همان دلیل است زیرا این منطقه بر سر راه یکی از مسیرهای قدیمی ری به طبرستان و دیلمان قرار داشت و کاروان‌های زیادی از اینجا می‌گذشتند».
برخی از تهرانی‌های قدیم از فروش توت‌های توتستان‌ها، زندگی می‌گذراندند. توت‌فروش‌هایی بودند که در بهار و تابستان، در محله‌ها و کوچه‌باغ‌ها دوره می‌گشتند و توت تازه یا توت خشک می‌فروختند.
به گفته این تهران‌شناس، وجود درختان چنار، انار و توت در کنار دیگر درختان میوه در باغ‌های گوناگون تهران در سده‌های پی‌درپی بویژه در دوره پایتختی قاجار، نقشی چشمگیر در لطافت آب و هوای تهران تا همین چند دهه پیش داشت.

هوس چیدن توت در توتستان‌های فرحزاد و کن
اینجا که محله مسکونی نیست، یک باغ بزرگ است. باغی که در آن می‌توان همه گونه میوه‌ای دید؛ گیلاس، سیب، هلو، آلو، آلبالو، توت فرنگی، شاه توت، خرمالو، گردو و توت... به میوه توت که می‌رسی باید با دقت بیشتری به کوچه‌باغ‌های اینجا نگاه کنی. مگر نه این که اینجا زمانی یک توتستان بزرگ بوده و هنوز هم می‌توان باقی‌مانده‌هایشان را این‌سو و آن‌سو دید. درختان بلند توت این منطقه می‌توانند با رهگذران سخن بگویند. هنوز از درختان بلند اینجا می‌توان دریافت که توتستان‌های منطقه چه روزگاری برای خود داشته‌اند. یک منطقه ییلاقی با توتستان‌های بزرگ که سرسبزی درختان توت را می‌شد از جنوبی‌ترین نقطه پایتخت عصر ناصری هم دید. چه کاروان‌هایی از اینجا گذشته و از میوه شیرین توت بهره گرفته‌اند.
سفر به کن و سولقان و فرحزاد، این روزها می‌تواند تجربه‌ای لذت‌بخش با عطر و طعم توت را به همراه داشته باشد. هنوز کوچه‌باغ‌‌هایی به جای مانده‌اند که در آن‌ها و در کنار خانه‌های قدیمی و خشتی، درختان توت و بازمانده‌های توتستان‌های قدیمی را دید.
درختان کهنسال زیبایی که سر به آسمان ساییده‌اند و بزرگی‌شان به بلندی‌های برج‌های بی‌خبر این شهر، تنه می‌زند. محله‌های محدوده بازار و بافت تاریخی منطقه 12 شهرداری هم از این حال و هوا بهره‌ای برده‌اند. در کوچه‌پس‌کوچه‌های امامزاده یحیی، پامنار و خیابان تاریخی ایران، درختان توت، رهگذران را دعوت می‌کنند تا لحظه‌ای را سرخوشانه زیر سایه درخت بایستند و کامشان را با توت‌های رنگارنگ شیرین کنند.
دکتر سودابه کروری متخصص تکنولوژی طبیعت و محیط زیست، توت را یکی از درختان کهن تهران می‌داند و معتقد است که توتستان‌های تهران، زمانی در زمره ویژگی‌ها و جاذبه‌های پایتخت به شمار می‌آمده‌اند: «ما در بررسی‌های خود دریافته‌ایم که پایه‌های فراوان کهنسال درختان توت در ایران و تهران وجود دارد.
مردمان بسیاری از جاهای مختلف ایران بویژه تهران، در گذشته به پیروی از یک آیین پسندیده، درخت توت نذر می‌کردند. اساس آن نذر این‌گونه بود که درختان توت را در راه رفت‌وآمد مسافران و در نزدیکی مسیر کاروانسراها می‌کاشتند تا هنگامی که مسافران و کاروان‌ها در فصل‌های بهار و تابستان از آن مسیرها می‌گذرند برای رفع گرسنگی و تشنگی‌ از میوه تازه توت روی درخت یا توت‌هایی که زیر درختان ریخته و خشک شده‌اند، بهره بگیرند».
وی می‌افزاید: « هنوز در باغ‌های قدیم تهران، پایه‌های کهنسال توت‌هایی وجود دارد که باید در زمینه تاریخچه آن‌ها مطالعه شود».

این پایتخت‌نشین کم‌توقع
توت، درختی مقاوم و کم‌نیاز است، در مناطق خوش آب و هوا رشد می‌کند و می‌زید، همه چیزش به کار می‌آید از میوه گرفته تا برگ و چوبش، شیرینی میوه‌اش زیان‌آور نیست و همچون بسیاری از شیرینی‌های دیگر، دل را نمی‌زند. درخت توت و میوه آن در گذشته‌های دور، حرمت داشت. روایت شده که حتی بریدن چوب درخت توت، در نگاه بسیاری، گناه به شمار می‌آمد و اگر شاخه‌ای از درخت توت خشک می‌شد یا بر زمین می‌افتاد آن را پس از تکه‌تکه کردن به مسجد محل می‌بردند و هنگام پختن غذای نذری، زیر دیگ غذا می‌سوزاندند.
دکتر سودابه کروری تأکید می‌کند: «درخت توت به روایت برخی منابع، در گذشته‌های دور از چین به ایران آمده است. بر این اساس، گویا توت به اندازه‌ای با اقلیم ایران بویژه مناطقی همچون تهران سازگاری یافته که مرغوبیت توت‌های ایران از توت‌های چینی هم بیشتر شده است. با وجود این می‌توان بر این روایت خدشه وارد کرد به این دلیل که درباره درخت گردو هم پیش از این چنین ادعایی شده بود.
بررسی‌های ما بویژه روی درختان منطقه یزد نشان می‌دهد، پایه‌های درختان چند هزار ساله گردو در آنجا وجود دارد که نشان می‌دهد این درخت از هزاران سال پیش بومی ایران بوده است. بنابراین ممکن است درباره توت‌ها هم همین گونه باشد یعنی درخت توت نیز مانند درخت گردو در ایران وجود داشته و فقط میوه توت در دوره‌ای نیز از چین به ایران آمده است».
به گفته این متخصص جنگل و طبیعت، مرغوبیت توت‌های ایران به اندازه‌ای بوده که فرانسوی‌ها در دوره‌ای درختان توت ایران را برای مناطق جنوبی آن کشور که هوای گرمی دارد، بردند و از آن‌ها برای تولید پارچه‌های ابریشم طبیعی بهره گرفتند.
سودابه کروری تأکید می‌کند: «درخت و میوه توت در فرهنگ ایرانی بسیار محترم و مبارک بوده است. نگاه گذشتگان ما به درخت توت و میوه آن، آیینی به شمار می‌آمده است. پیشنهاد می‌کنم همچون گذشته که مردم، خود درخت توت می‌کاشتند، امروز هم آن‌ها را تشویق کنیم که در حیاط یا جلوی خانه‌شان درخت توت بکارند».

بهار پایتخت، طعم توت دارد
تهران اردیبهشت و خرداد، شهری است که طعم توت می‌دهد. هم در میانه این همه شلوغی، اگر به محله‌های قدیمی‌تر شهر سربزنی، هنوز هم می‌توانی عطر توت را حس کنی؛ گویی با شامه‌ات بازی می‌کند و می‌نوازدش! درختانی که سایه‌شان را در روزهای آفتابی بهار به رهگذران هدیه می‌دهند و با میوه شیرین‌شان، آن‌ها را لحظه‌هایی سرخوش می‌کنند.
توت‌های تهران البته امروز با بی‌توجهی روبه‌رو شده‌اند. توت‌هایی را می‌بینی که پای درختان بر زمین افتاده‌اند و کسی نگاهی هم نمی‌کند؛ انگار نه انگار که این میوه پیش از این محبوب دل رهگذران و مسافران بود و دل می‌ربود. گزارش‌هایی هم در سال‌های اخیر از قطعی درختان توت در مناطقی مانند بزرگراه‌های بابایی، همت و صدر منتشر شده است. پیش از این ساکنان محله‌ها به درختان توت محله آب می‌دادند؛ امروز دیگر کمتر کسی را می‌توان یافت که این‌گونه باشد. شاید از یاد برده‌ایم که درخت توت هم یکی از ساکنان نجیب و دوست‌داشتنی و البته کم‌توقع این شهر بزرگ است.(مهدی یساولی/ایران)