سیر قهقرایی منابع طلای سبز

گیاهان بخصوص گونه های دارویی از عناصر اصلی منابع طبیعی بوده که شناخت گونه ها و مسائل مربوط به آنها، امروزه از نیازهای عمده جوامع بشری است، به همین دلیل داشتن مبانی شناختی درست جهت برنامه ریزی و هدایت بهره برداری از این پتانسیل ها یکی از دغدغه های محققان و مدیران فعال در این زمینه محسوب می شود.

براساس بررسی های انجام شده در رویشگاههای طبیعی آذربایجان غربی نزدیک به 1200 گونه گیاهی می روید که در طی اجرای طرح جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی ، مناطق مختلف استان مورد پیمایش قرار گرفته و ماحصل این مطالعه جمع آوری و شناسایی 466 گونه دارویی بوده که41 جنس از 80 گونه مربوط به 26 تیره از آنها فرم رویشی درختی و درختچه ای داشته که عناصر پوشش جنگلی174 هزار هکتاری استان را تشکیل می دهند.

متاسفانه به علت بهره برداری بی رویه از برخی از این گونه ها، جمعیت آنها رو به کاهش بوده و به نظر می رسد برای حفظ این تنوع ژنتیکی جالب، ایجاد ذخیره گاههای جنگلی در تمامی مناطق استان یک اقدام ضروری باشد که کارشناسان این حوزه نیز تاکید ویژه نسبت به این موضوع دارند.

شناخت منابع طبیعی و مدون کردن اطلاعات آن، نیاز هر جامعه بشری بوده و نحوه نگرش مردم جامعه به منابع طبیعی و روشهای استفاده از آن می تواند در احیا یا انهدام این منابع بسیار مهم باشد، گیاهان بخصوص درختان و درختچه ها از عناصر اصلی منابع طبیعی بوده و به واسطه نقش حفاظتی، تغذیه ای، دارویی و ... بیشتر مورد توجه مردم قرار می گیرند.

امروزه به علت تامین مواد غذایی از طریق کشاورزی و دامپروری صنعتی در کشورهای پیشرفته از فشار بر روی منابع طبیعی بصورت کنترل شده کاسته شده اما در کشور ما تولید غلات و بعضی اقلام کشاورزی و دامپروری هنوز به شدت وابسته به منابع طبیعی بوده و چون کنترل اصولی از طرف دولت روی امر استفاده از منابع طبیعی انجام نمی شود این منابع به شدت در حال تخریب هستند.

سیر قهقرایی گیاهان دارویی در طبیعت بی نظیر آذربایجان غربی

نابع طبیعی کشور بخصوص منطقه آذربایجان به علت بهره برداریهای نادرست و بدون برنامه در سالهای اخیر لطمه دیده و بشدت سیر قهقرا را در پیش دارند، بطوریکه یکی از مهمترین بهره برداری​ها از منابع طبیعی بخصوص از مراتع و جنگل​ها، قطع درختان به منظور تعلیف دام، برداشت بیرویه گیاهان دارویی – خوراکی و زینتی است.

در گذشته نه چندان دور، زمانی که آمیختگی انسان و طبیعت پر رنگتر بود بین انسان و عناصر طبیعت از جمله گیاهان ارتباط قویتر و لطیفتر برقرار بود، انسان هر آنچه که می خواست در طبیعت اطراف خود جستجو کرده، در مقابل با تعقل و تدبیر و نوعی شکرگزاری با طبیعت برخورد می کرد.

تغذیه، درمان و نیازهای دیگر، گیاهان را در زندگی انسان برجسته کرده در زمان​های نه چندان دور تنها درمان دردها و بهبود بخشنده زخم​ها، گیاهان بودند. امروزه این دانش عظیم در حال اضمحلال بوده و نسل میانه و جوان مردم ایران و بخصوص خطه آذربایجان به شدت از این گنجینه دور شده و وابسته طب جدید و دارو و درمان آن شده اند.

جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی روئیده در مناطق مختلف استان اهمیت این مقوله، یعنی دانش بومی در ارتباط با گیاهان، علی الخصوص گیاهان دارویی بیش از پیش روشن کرده و بر اهمیت این گنجینه در حال فراموشی ، بیشتر آشنا کرده است.

ثبت کردن این دانش در کتابها و انتشار آن برای نسل​های جدید از طرفی، تطبیق دادن این اطلاعات و دانش با دانش روز و آخرین مقالات انتشار یافته در این زمینه می تواند باعث بالا بردن غرور ملی و ایجاد خود باوری شده و از طرفی دستمایه غنی برای محققان در زمینه های مطالعات دارو و درمان و بهداشت باشد، به عبارتی روستاهای ما می توانند تولید کننده علم بوده و رفع مشکلات منابع طبیعی و کشاورزی خودمان از طریق تحقیق و کاوش در فرهنگ خودمان همراه با وارد کردن تکنیکهای جدید از دنیای پیشرفته باشد.

صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی است به طوری که حدود 50 درصد از داروهای تولیدشده در جهان، منشاء طبیعی دارند که با تغییراتی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می گیرند.

صنعت داروسازی نه تنها در ایران بلکه در کل دنیا از اهمیت زیادی برخوردار است به گونه ای که به عنوان دومین صنعت مهم دنیا شناخته شده است.

امروزه با توجه به نوع نگرش دنیا نسبت به دارو، مخصوصا داروهای طبیعی و گیاهی که از آن به عنوان طلای سبز یاد می شود مورد استقبال روز افزون مردم قرار گرفته است.

عوارض جانبی فراوان داروهای شیمیایی و ناتوانی پزشکی کلاسیک در درمان بیماری های مزمن نظیر آسم، دیابت، روماتیسم و فشار خون از جمله دلایل گرایش مردم به این گیاهان محسوب می شود .

گرایش عمومی جامعه به استفاده از دارو و درمان گیاهی و به طور کلی فرآورده های طبیعی به ویژه در طی سالهای اخیر روبه افزایش بوده و مهمترین علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای شیمیایی از یک طرف و ایجاد آلودگی های زیست محیطی که کره زمین را تهدید می کند از سوی دیگر بوده است .

صنعت گیاهان دارویی نیازمند برنامه ریزی بلند مدت، آگاه سازی و فرهنگ سازی است

کارشناس و عضو هایت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی با اشاره به استقبال 60 درصدی و افزایش گرایش مردم به استفاده از گیاهان دارویی در چند دهه اخیر، افزود: وجود تبلیغات گوناگون در این راستا و عدم وجود عوارض جانبی نسبت به داروهای شیمیایی از عوامل مهم استقبال مردم از گیاهان دارویی است.

مهناز حیدری با بیان اینکه آذربایجان غربی دارای اقلیم متنوع گونه های گیاهی است، گفت: ما باید با برنامه ریزی و مدیریت اصولی و علمی در راستای استفاده بهتر از این توانمندی و گسترش گیاهان دارویی بویژه به صورت سنتی گام برداریم.

وی افزود: بیش از 446 گونه گیاه دارویی در آذربایجان غربی می روید که چوبان کبریتی، بادرنجبویه، شب بو، ختمی، آجی بیان و شیرین بیان، مرزه، اسپناخ، داغ قارپیزی، مندی، داغ سقزی، یمیشان، چریش، غارایاغی، اوشقون، بیدمشک، بادرشبو، کهلی اوتی، اوغلان اوتی، اوغلان اوتی و یارپیز با نامهای متنوع بومی از جمله معروفترین این گیاهان دارویی هستند.

حیدری تامین بازار، عدم وجود کارشناس و مشاور ویژه برای راهنمایی و آگاهی مردم بویژه فارغ التحصیلان کشاورزی و نبود تخصص در برخی عطاری ها را از مشکلات مهم پیش روی گسترش صنعت گیاهان دارویی در استان عنوان کرد و افزود: حمایت از این صنعت فقط به حمایت های مالی محدود نمی شود، بلکه گسترش آموزش، توسعه تکنولوژی، بازاریابی و اقتصاد، مدیریت، از مهمترین راهکارهای حمایتی از این ثروت طبیعی است.

وی با اشاره به انقراض 60 گونه های گیاهی استان به علت عدم آگاهی و برداشت بی رویه مردم، افزود: تولید صنعتی داروهای گیاهی، برنامه ریزی بلند مدت و آگاه سازی و فرهنگسازی در بین مردم از اقدامات موثر برای رفع این مشکل است.

کمیته کاشت گیاهان دارویی در آذربایجان غربی تشکیل می شود

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی جهاد کشاورزی آذربایجان غربی با اشاره به اینکه 60 گونه گیاهی هم اکنون به عنوان گیاه خوراگی و دارویی در حال برداشت بی رویه توسط بهره برداران سنتی است، افزود: این گونه هم اکنون جز گونه های در معرض انقراض محسوب می شوند.

مهناز حیدری با بیان اینکه برداشت بی رویه و غیر اصولی و تغییرات آب و هوا عامل اصلی انقراض گیاهان دارویی آذربایجان غربی است، افزود: زعفران وحشی، الاگز، انواع پیاز کوهی، کنگر، مندی و گل آقا جز گونه های در معرض انقراض جدی هستند.

وی از تشکیل کمیته کاشت گیاهان دارویی در آذربایجان غربی طی دو سال گذشته خبر داد و با بیان اینکه این کمیته مسئول سیاست گذاری، اجرای طرحهای تحقیقاتی و فرهنگ سازی در زمینه کاشت و برداشت و نحوه استفاده از گیاهان کوهی است، افزود: متاسفانه اعضا این کمیته توجه کافی به موضوع گیاهان دارویی ندارند.

این فعال عرصه محیط زیست آذربایجان غربی با بیان اینکه اقدامات و برنامه های این کمیته باید شتاب دار و مداوم باشد، افزود: انجام اقدامات مقطعی با توجه به وضعیت گیاهان دارویی و کوهی استان کافی نبوده و هم اکنون شرایط این گیاهان در حال اضطرار قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه مشکل در معرض انقراض قرار گرفتن گیاهان دارویی طی زمان ایجاد شده و هر ساله به تعداد گونه در معرض تهدید استان اضافه می شود، گفت: باید با برنامه ریزی بلند مدت، ایجاد هماهنگی بین دستگاهها، فرهنگ سازی از طریق رسانه ها در راستای رفع این مشکل اقدام عملی جدی انجام شود.

حیدری فرآوری و تولید صنعتی گیاهان دارویی را از دیگر ضرورت های این بخش به منظور جلوگیری از انقراض برخی گونه ها برشمرد و افزود: فرآوری این گونه ها بسیار پایین و در حد اسانس و عرق گیری در قالب حالت سنتی است.

آذربایجان غربی در تنوع گیاهان دارویی رتبه نخست کشور را دارد

مدیر بخش توسعه خوشه صنعتی عرقیات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی نیز با بیان اینکه این استان در تنوع گیاهان دارویی رتبه نخست کشور را دارد، گفت: آذربایجان غربی به دلیل برخورداری از شرایط جغرافیایی مطلوب، تنوع آب و هوایی و بارش های مناسب به ویترینی از انواع گیاهان دارویی و منابع طب سنتی تبدیل شده است.

علی زبردست افزود: در این استان سالانه 70 نوع عرقیات گیاهی تولید می شود که پنج هزار خانوار در 500 واحد کارگاهی و منازل از این راه امرار معاش می کنند، بالغ بر 446 گونه گیاه دارویی در این استان می رویند که بیش از 90درصد این ها در عرصه های طبیعی به صورت خودرو هستند.

وی تاکید کرد: با توجه به فراوانی گیاهان دارویی در آذربایجان غربی، سرمایه گذاری در این عرصه باید در اولویت قرار گیرد، چرا که میزان سود آوری یک هکتار از این گیاهان، حدود 150میلیون ریال بوده و میزان این سود 20 برابر بیشتر از سودآوری محصولات کشاورزی دیگر نظیر گندم است.

مردم مواظب عوارض گیاهان دارویی باشند

یکی از فروشندگان گیاهان دارویی ارومیه در خصوص عوارض گیاهان دارویی گفت: متاسفانه تصوری که به اشتباه بین مردم رایج شده این است که طب مکمل و بخصوص داروهای گیاهی اگر فایده نداشته باشند ضرر هم ندارند.

یدالله اسدزاده افزود: مردم در واقع طبیعی بودن دارو یا فرآیند درمان را دلیلی برای بی ضرر بودن آن می دانند، اما واقعیت این است که مصرف داروهای گیاهی به تنهایی یا همراه با داروهای شیمیایی می تواند عوارض جانبی خطرناکی را به همراه داشته باشد.

وی معتقد است: با توجه به شرایط موجود نمی توان داروهای گیاهی را در تمام موارد جایگزین داروهای شیمیایی کرد، ولی می توان به عنوان طب مکمل و همراه سایر داروهای شیمیایی استفاده کرد و به این ترتیب بخشی از مصرف داروهای شیمیایی را کم کرد.

فقدان بانک ژنی جامع گیاهان دارویی بزرگترین مشکل طب گیاهی در کشور

عضو هیات علمی دانشکده داروسازی ارومیه گفت: یکی از مهمترین مشکلات در راستای گسترش طب گیاهی در کشور عدم وجود بانک ژنی جامع گیاهان دارویی است.

پیمان میکائیلی افزود: با وجود فقدان بانک ژنی جامع گیاهان دارویی کشور، گرایش و استفاده عامه مردم از گیاهان دارویی در درمان بیماری ها در بین مردم پر رنگتر می شود.

مدیر گروه فارماکولو‍ژی گفت: با توجه به اینکه ﻃﺐ ﺳﻨﺘی از ﻗﺒﻞ سیستم بهداشتی و درمانی ﺧﻮد ﻣﺮدم ﺑﻮده، ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن بخوبی پذیرفته شده و ﺟﺰیی از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـی شود.

میکائیلی با اشاره به اینکه گسترش مصرف گیاهان دارویی و طب سنتی نقش مهمی در ﺣـﻞ بیشتر ﻣﺴﺎیل فرهنگی ﺳﻼﻣﺖ دارد، افزود: ﻣﻌﺮﻓی، ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗـﺮویﺞ ﻃـﺐ سنتی اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و میراث ﻣﺮدم در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ.

وی کلی نگر بودن طب سنتی و ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﺑﻮدن این طب در سطح گسترده را از دیگر عوامل گرایش مردم به این طب بیان کرد و گفت: استفاده از گیاهان دارویی یکی از ﻣﻄﻤﺌﻦ ترین راهﻫﺎ ﺑﺮای رسیدن ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻬﺪاشتی ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎنیان اﺳﺖ.

عضو هیات علمی دانشکده داروسازی ارومیه با اشاره به استقبال بیشتر مردم در استان نسبت به دیگر استانها، افزود: وسعت و تنوع انواع گونه های شناخته شده گیاهان دارویی در این استان که از جایگاه برجسته ای در کشور و حتی منطقه خاور میانه برخوردار است و آشنایی اهالی این منطقه از دیرباز با این گیاهان و اغلب کاربردهای درمانی آنها از مهمترین عوامل این امر است.

وی افزود: با وجود استقبال گسترده مردم استان از گیاهان دارویی و وجود گونه های مختلف گیاهی، این میزان از وفور نعمت خدادادی برای اینکه بتوانیم از نظر تولیدات داروهای گیاهی در داخل کشور و سطح بازارهای بین المللی حرفی برای گفتن داشته باشیم، کارساز نبوده و باید در این زمینه کارهای بنیادینی انجام گیرد.

مردم مواظب شیادان در بخش طب سنتی باشند

میکائیلی ارائه آموزش کشت و بهره وری از گیاهان دارویی وفارغ التحصیلان رشته های پزشکی با گیاهان دارویی و حمایت های لازم قانونی، مالی، راهبردی، بازاریابی و ... در داخل و خارج از کشور برای بهره برداری از منابع خام و طبیعی موجود در کشور و فرآوری و توزیع محصولات نسل اول و دوم و سوم آنها از راهکارهای مهم گسترش این فرهنگ در جامعه است. مردم مواظب شیادان در بخش طب سنتی باشند.

وی با اشاره به استقبال روز افزون مردم از طب سنتی به خصوص گیاهان دارویی، گفت: متاسفانه به دلیل اطلاعات کم مردم در زمینه خاصیت و نحوه استفاده از گیاهان دارویی، هستند برخی افراد سودجو که با تبلیغات دروغین و با هدف منفعت طلبی وارد این حرفه شدند که در این راستا باید آگاه باشند.

میکائیلی صدور محصولات دارویی بصورت خام با قیمت اندک و گاهی بصورت غیربهداشتی و حتی غیرقانونی، عدم وجود کارگاه ها یا کارخانه های مناسب و استاندارد در داخل برای فرآوری و ایجاد اشتغال در کشور از جمله مشکلات مهم بازار گیاهان دارویی در کشور عنوان کرد و افزود: ایجاد زمینه های شغلی بومی در این راستا با توجه به ریشه دار بودن این حرفه و قابلیت اجرای آن با تکیه بر منابع بسیار غنی و دائمی این گیاهان در کشور راهکار اصلی حل این مشکلات است .

مدیر گروه فارماکولو‍ژی عدم مدیریت و اسکان بموقع عشایر استان و نابودی این منابع باارزش از گیاهان دارویی توسط دام های عشایر را از دیگر مشکلات در این عرصه عنوان کرد و گفت: عملکرد غیر تخصصی در این رشته و نبود آگاهی درست پرورش دهندگان، عطاری ها، مردم عادی و مصرف کنندگان و حتی فارغ التحصیلان جدید رشته های پزشکی از کاربرد صحیح و واقعی گیاهان دارویی، راه را برای افراد سود جو برای کسب درآمد بیشتر به هر نحو در این بازار پر رونق در کشور را فرآهم آورده است

خطر آسیب و انقراض گیاهان خوراکی و هشدار مسئولان

شماری از مردم آذربایجان غربی براساس یک سنت دیرینه گیاهان را جایگزین مواد پروتئینی می کنند و برخی نیز مصرف گیاهان خوراکی را شفابخش می دانند و طبق سفارش پزشکان سنتی برای درمان بیماری های خود از آنها استفاده می کنند.

میزان و تنوع این گیاهان در بازار فروش با توجه به فصول مختلف متغیر است و با گرم شدن تدریجی هوا تعداد بیشتری از گیاهان موجود در روزهای بهاری به بازار آذربایجان غربی می آید و غذایی غنی و سودمند برای خانواده ها فراهم می کند.

اما آوازه بزرگترین موزه گیاهی کشور در حالی با نام آذربایجان غربی پیوند خورده که این چشم انداز کم نظیر طبیعی به علت خشکسالی سالهای اخیر، استفاده بی رویه از منابع طبیعی و همچنین روشهای غیر اصولی برداشت گیاهان، در معرض نابودی قرار گرفته است و کارشناسان بر برنامه ریزی لازم برای حفاظت از این منابع و ارائه آموزش های لازم به بهره برداران تاکید دارند.

برزگر کارشناس ارشد گیاه شناسی در ارومیه معقتد است: بی دقتی در شیوه جمع آوری، آلوده شدن گیاهان دارویی در انبارها و ترویج نکردند فرهنگ استفاده از این گیاهان از مواردی است که گیاهان دارویی استان را تهدید می کند.

از سوی دیگر سه چهارم گونه‌های گیاهی استان در مناطق کوهستانی رشد می‌کنند و به طور طبیعی برخی گیاهان دارویی کوهی در معرض انقراض قرار دارند که آویشن، پیاز کوهی، ثعلب، موسیر، انواع مریم گلی و جعفری کوهی از گیاهان در معرض خطر انقراض در استان آذربایجان غربی هستند.

سودآوری یک هکتار گیاهان دارویی 20 برابر سود آوری محصولاتی مانند گندم

کنگر ، ریواس ،بابونه ، بیزه و گل ارونه از انواع دارویی هستند که تغییرات اقلیمی و استفاده بی رویه و غیر اصولی بهره برداران محلی موجب شده است که این گونه ها در معرض انقراض قرار گیرند، برخی از این گونه ها هم مانند مریم گلی و کماذریون به سبب داشتن رویشگاه خاص و محدودیت شرایط اکولوژیکی و گونه های مهم دیگری همچون ثعلب به سبب کم بودن فرصت تولیدمثل در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.

با توجه به مطالعات کارشناسان در زمینه ارزش اقتصادی کشت و برداشت گیاهان دارویی با برنامه ریزی کارآمد برای استفاده بهینه از منابع طبیعی می‌توان آرزوی دیرینه رشد اقتصاد کشاورزی استان را به واقعیت تبدیل کرد بطوریکه به گفته کارشناسان اقتصادی، با توجه به وفور گیاهان دارویی در استان ، سرمایه گذاری در این عرصه باید در اولویت های مهم استان قرار بگیرد چرا که میزان سودآوری یک هکتار از گیاهان دارویی 20 برابر سودآوری محصولاتی مانند گندم است.

آذربایجان غربی یکی از مکانهای مستعد از نظر رویش گیاهان وحشی است به طوری که در حال حاضر بیش از 100 نوع گیاه خوراکی، دارویی و صنعتی در استان آذربایجان غربی بصورت سنتی برداشت و مورد استفاده قرار می‌گیرند، آمار دقیقی از میزان برداشت گیاهان خوراکی در این استان وجود ندارد، اما هرساله به هنگام فصل بهار هزاران کیلوگرم از انواع گیاهان خوراکی استان وارد بازار محلی و استان‌های همجوار می‌شود.

فرسایش خاک، آلودگی محیط‌ زیست و به‌هم خوردن تعادل زنجیره غذایی برخی از پیامدهای جبران‌ناپذیر از بین رفتن پوشش گیاهی است، هر گیاه اطلاعات ژنتیک بسیاری را به همراه دارد که می‌تواند پشتوانه ارزشمندی برای توسعه پایدار محیط‌ زیست باشد، ولی به دلیل چیدن گیاهان قبل از گل دهی برای تامین معاش روستائیان و خوراک، گیاهان زرابی، ریزک، تره ‌کوهی و موسیر روی خط انقراض قرار گرفته ‌اند.

حفظ و نگهداری این نوع گیاهان بر عهده عموم مردم است و نباید آنان تنها به فکر به‌ دست آوردن درآمد از راه بوته‌ کنی یا ریشه ‌کنی باشند، چرا که رشد و تکثیر این‌گونه گیاهی به کندی صورت می‌گیرد و عوامل طبیعی و برداشت‌های بی‌رویه از عوامل حیات گیاهان است.(مهر)