هواپیمایی که گم شد

پرواز شماره ۳۷۰ خطوط هوایی مالزی بامداد شنبه هفدهم اسفند بدون اعلام هرگونه وضعیت غیرعادی ناپدید شد. مسافران هواپیمای بوئینگ ۷۷۷ که کوالالامپور را در ساعات اولیه بامداد به مقصد پکن ترک کرده بودند، انتظار داشتند پیش از طلوع آفتاب فرود آیند. یک پرواز پنج ساعته در هوایی آرام بر فراز دریا برای خلبان کارکشته هواپیما با ۱۸ هزار ساعت تجربه پروازی، کار ساده‌ای به نظر می‌رسید. مسئول مراقبت پرواز 40 دقیقه بود که هواپیما را تحت نظر داشت، اما تنها یک دقیقه بعد از ورود هواپیما به آسمان ویتنام و بر فراز خلیج تایلند، او ناگهان ارتباط خود را با هواپیما که با سرعت ۸۷۲ کیلومتر بر ساعت در ارتفاع ۱۰۷۰۰ متری در حال پرواز بود، از دست داد. خلبان یک هواپیمای دیگر که در آن منطقه پرواز می‌کرد به رسانه‌ها گفته است، وی نیم ساعت بعد از اعلام ناپدید شدن بوئینگ ۷۷۷ توانسته‌ با آن ارتباط برقرار کند، اما پاسخ واضحی از خدمه پرواز شماره ۳۷۰ دریافت نکرده است. همچنین در خبرها به گزارش یک رادار نظامی اشاره شده که ادعا کرده است این هواپیما دقایقی پیش از ناپدید شدن، ارتفاع خود را کاسته و به سمت غرب تغییر مسیر داده است. علاوه بر این، فردی مدعی است شب حادثه جسمی نورانی را چند صد کیلومتر دورتر از محل ناپدید شدن هواپیما دیده که در آب سقوط کرده است. چند روز پس از حادثه در حالی که اعلام شد برخی تلفن‌های همراه مسافران هنوز زنگ می‌خورد، روزنامه واشنگتن پست در خبر عجیب دیگری فاش کرد مرکز پایش شرکت رولز رویس تا چهار ساعت پس از ناپدید شدن هواپیما، اطلاعات موتور روشن هواپیما را هر 30 دقیقه دریافت می‌کرده است. این شرکت که سازنده موتور هواپیماست، سامانه‌ای را برای نظارت بر موتورهای ساخت خود در حین پرواز در اختیار دارد که از این طریق اطلاعات فنی موتورها را هنگام پرواز دریافت می‌کند.

بلافاصله پس از حادثه، چند کشور امکانات خود را برای یک جستجوی بزرگ به کار گرفتند. ۳۴ هواپیما، ۴۰ کشتی و ۱۰ ماهواره متعلق به ۱۲ کشور برای جستجوی دو منطقه به وسعت جمعا ۷۰ هزار کیلومتر مربع بسیج شدند، اما پس از گذشت چند روز از آغاز جستجوهای گسترده و با وجود عمق کم (صد متری) آب‌های منطقه، موفقیت اندکی در پیدا کردن آثار هواپیما نصیب گروه‌های جستجو و نجات شده است. در این مدت، چند شئ مشکوک و همچنین لکه‌های نفتی پیدا شد که ابتدا گمان می‌رفت متعلق به هواپیمای ناپدید شده باشد، اما هر بار پس از مدتی اعلام شد موارد پیدا شده ارتباطی به بوئینگ ۷۷۷ ناپدید شده ندارد. در جدید‌ترین ادعای مطرح شده، چین که ۱۵۴ شهروندش مسافر این هواپیما بوده‌اند، اعلام کرده است ماهواره‌های این کشور تصاویری را نشان می‌دهد که ممکن است قطعاتی از هواپیمای ناپدید شده باشد. با وجود این هنوز به صورت قطعی هیچ‌گونه آثاری از هواپیما یا مسافران آن به دست نیامده است. به موازات جستجو برای پیدا کردن آثار هواپیما، تحقیقات پلیسی نیز درباره مسافران و خدمه پرواز شماره ۳۷۰ انجام شد. با انجام این تحقیقات مشخص شد پنج مسافر این پرواز بار خود را تحویل داده، اما سوار هواپیما نشده بودند. البته مسئولان شرکت طبق دستورالعمل، بار آنها را از هواپیما خارج کرده بودند. همچنین مشخص شدن سرقتی بودن گذرنامه دو مسافر ایرانی هواپیما، برای مدتی رسانه‌ها را به خود مشغول کرد و فرضیه تروریستی بودن حادثه را قوت بخشید. با وجود این مقامات رسمی اعلام کردند احتمال حمله تروریستی با توجه به شواهد به دست آمده بسیار کم است. پس از آن رسانه‌ها اعلام کردند پلیس موارد مشکوکی را در سابقه روانی کمک خلبان بیست و هفت ساله هواپیمای ناپدید شده پیدا کرده که فرضیه خودکشی را تا حدی جدی‌تر می‌کند.

ابزارهایی که جواب نداد

گم شدن یک بوئینگ پهن‌پیکر به مدت چند روز، با وجود این همه فناوری، سوالی را در ذهن ایجاد می‌کند که شاید ابزارهای ما در مواقع این‌چنینی کافی نیست. پس بهتر است بدانیم در حال حاضر چه ابزارهایی وجود دارد که در شرایط اضطراری به کار ‌آید.

رادیو، ابتدایی‌ترین وسیله در یک هواپیماست که خلبان می‌تواند با استفاده از آن موقعیت مکانی و شرایط هواپیما را گزارش کند و در شرایط اضطراری پیام کمک بفرستد. این کاری است که خدمه پرواز ۳۰۷ انجام ندادند اما چرا؟ دستور‌العمل رسمی در چنین شرایطی می‌گوید پرواز کن، هدایت کن، بعد تماس بگیر. بنابراین اگر حادثه بسرعت رخ داده باشد، طبیعی است خلبان فرصت تماس پیدا نکرده باشد. این امر پیش از این نیز سابقه داشته و بسیاری از سوانح مرگبار، بدون اعلام وضعیت اضطراری به وقوع پیوسته‌ است.

هواپیماها برای گزارش موقعیت دقیق مکانی خود بجز رادیو از وسیله‌ای به نام ترانسپوندر نیز استفاده می‌کنند. این وسیله یک فرستنده است که به صورت دائمی، اطلاعاتی از قبیل ارتفاع، سرعت و جهت پرواز را مخابره می‌کند. مسئولان مراقبت پرواز بدون این وسیله تنها یک نقطه را به‌عنوان هواپیما روی صفحه رادار خود مشاهده خواهند کرد، آن هم در صورتی که پرنده در محدوده دید رادار باشد. بنابراین رادار به تنهایی نمی‌تواند اطلاعات مناسبی را از موقعیت و شرایط پرواز فراهم کند. اعلام شده است ترانسپوندر هواپیما پس از ناپدید شدن خاموش شده است. اگر احتمال خرابی یا نابودی ترانسپوندر پرواز ۳۷۰ در نظر گرفته نشود تنها گزینه، خاموش کردن دستی آن است؛ کاری که در ۹۰ درصد هواپیماربایی‌ها برای سخت‌تر شدن ردیابی هواپیما انجام می‌شود.

رادار، وسیله دیگری است که بسیاری امید داشتند پاسخ‌های خود را از آن بگیرند، اما همان‌طور که گفته شد این وسیله نیز محدودیت‌های خاص خود را دارد. هرچند در گزارش‌ها سخن از یک رادار نظامی به میان آمده که پرواز ۳۷۰ را مشاهده کرده است، اما با توجه به فاصله هواپیما با ساحل - که گفته می‌شود بیش از 200 کیلومتر بوده - می‌توان گفت این پرواز در محدوده دید رادارهای معمول قرار نداشته است.

جعبه سیاه معروف، ابزار دیگری است که به منظور بررسی دلایل سانحه طراحی شده و قادر است شتابی معادل ۳۵۰۰ برابر شتاب جاذبه را تحمل کرده، از مهیب‌ترین انفجارها جان سالم به در برد. این وسیله به ثبت داده‌های فنی هواپیما در هر لحظه می‌پردازد. با سقوط هواپیما فرستنده‌ای که در جعبه سیاه قرار دارد روشن شده تا گروه‌های جستجو بتوانند آن را پیدا کنند. این فرستنده تا ۳۰ روز قادر به فرستادن علامت است. با تمام تمهیدات اندیشیده شده در برخی موارد به دلیل قرارگرفتن جعبه سیاه در مکان نامناسب ممکن است علامت‌ها دریافت نشود. به نظر می‌رسد این بلایی است که بر سر جعبه سیاه پرواز ۳۷۰ آمده است.

خطوط هواپیمایی مالزی اعلام کرده است این هواپیما علاوه بر تجهیزات معمول، به سامانه پیشرفته‌ای موسوم به سامانه آدرس‌دهی مخابرات و گزارش‌دهی هواپیما یا ACARS مجهز بوده است که کاری مشابه ترانسپوندر را انجام می‌دهد، اما این سامانه نیز نتوانسته درباره پرواز ۳۷۰ کاری از پیش برد.

جنجالی‌ترین سامانه‌ای که تاکنون از آن سخن به میان آمده، سامانه پایش موتور شرکت رولز رویس است که اطلاعات فنی موتورهای ساخت این شرکت را در حین پرواز به مرکز پایش مخابره می‌کند. همان‌طور که گفته شد گزارش‌ها نشان داد شرکت رولز رویس تا چهار ساعت پس از ناپدید شدن، اطلاعات موتورهای روشن پرواز ۳۷۰ را دریافت می‌کرده است، اما این امر نه‌تنها به حل مساله کمکی نکرد، بلکه به ابهامات این معما افزود.

گزینه‌های روی میز

قطع ارتباط و نفرستادن پیام اضطراری می‌تواند حاکی از وقوع حادثه‌ای ناگهانی برای هواپیما باشد که فرصت فرستادن پیام را از خدمه پرواز سلب کرده است. از هم پاشیدن هواپیما در اثر آسیب‌دیدگی و ضعف در سازه یا یک انفجار می‌تواند یک حادثه سریع را برای هواپیما رقم زده باشد. اداره فدرال هوانوردی آمریکا، سال گذشته پس از کشف ترک بزرگی در سازه یک بوئینگ ۷۷۷ چهارده ساله،‌ اطلاعیه‌ای منتشر کرد و طی آن به تمام کاربران این هواپیما هشدار داد فورا سازه هواپیماهای خود را برای یافتن مورد مشابه بازرسی کنند. در این اطلاعیه هشدار داده شده بود چنین اشکالی می‌تواند موجب بروز حادثه مرگبار شود. هرچند گفته شده کمتر از دو هفته پیش هواپیمای ناپدید شده مورد بازرسی فنی قرار گرفته، اما اداره فدرال هوانوردی آمریکا به رسانه‌ها اعلام کرد شرکت هواپیمایی مالزیایی در پاسخ به هشدار سال گذشته این اداره هیچ اقدام خاصی صورت نداده است. برقراری ارتباط، نیم ساعت بعد از ناپدید شدن هواپیما و دریافت اطلاعات موتور تا چند ساعت بعد از ناپدید شدن، ازجمله شواهدی است که این فرضیه را به چالش می‌کشد.

حمله تروریستی، فرضیه دیگری بود که با افشای گذرنامه‌های سرقتی و اعلام سوار نشدن پنج مسافر در آخرین لحظات با وجود تحویل دادن بار قوت گرفت، اما بسرعت تب آن فروکش کرد چراکه سازمان سیا، پلیس بین‌الملل و سایر سازمان‌های پلیسی اعلام کردند هیچ رابطه‌ای میان دو مسافر ایرانی دارنده گذرنامه‌های سرقتی و گروه‌های تروریستی پیدا نکرده‌ا‌ند. پس از مطرح شدن این موضوع، فرضیه‌های پلیسی توجه خود را به احتمال خودکشی خلبان معطوف کردند.

خودکشی خلبان شاید کمی عجیب به نظر برسد، اما اگر خدمه و مسافران قبل از سقوط مرده باشند چه؟ حادثه پرواز متعلق به خطوط هوایی هلیوس که در رسانه‌ها به پرواز ارواح مشهور شد، می‌تواند یکی از ترسناک‌ترین فرضیات محتمل را پیش روی بگذارد. در پرواز هلیوس ۱۲۱ نفر سرنشین هواپیما ازجمله خدمه پرواز پیش از سقوط هواپیما در اثر کمبود اکسیژن و کاهش فشار کابین مرده یا بیهوش شده بودند، اما خلبان خودکار، هواپیما را در مسیر مستقیم هدایت می‌کرد تا آن‌که سوخت هواپیما به پایان رسید و سقوط کرد. گزارش‌ها حاکی است که سوخت پرواز شماره ۷۳۰ به مدت هفت ساعت می‌توانسته هواپیما را روی آسمان نگاه دارد. خبر شرکت رولزرویس نیز نشان از روشن بودن موتورها تا چهار ساعت بعد از ناپدید شدن دارد. علاوه بر این، پیدا نشدن آثار هواپیما در منطقه جستجو این احتمال را به وجود می‌آورد که هواپیما کیلومترها دورتر از محل ناپدید شدن ساقط شده باشد. ادعای خلبانی که گفته بود نیم ساعت بعد از ناپدید شدن، صداهای نامفهومی را از هواپیمای گمشده دریافت کرده می‌تواند به دلیل هوشیار نبودن خلبان بوئینگ ۷۷۷ و ناتوانی در تکلم صحیح بوده باشد. البته هواپیماها دارای سامانه‌های هشداردهنده درخصوص افت فشار کابین است، اما به گفته برخی خلبانان اگر کاهش فشار کابین به آهستگی صورت پذیرد، احتمال دارد پیش از به صدا درآمدن بوق هشدار، خدمه در حالت نیمه هوشیار قرار گیرند و در آن صورت شنیدن بوق هشدار نمی‌تواند خلبان را به تصمیم‌گیری صحیح وادارد.

حادثه برای یکی از ایمن‌ترین هواپیماهای جهان

هواپیمای بوئینگ ۷۷۷ اولین پرواز خود را ۱۹ سال پیش انجام داد و تاکنون ۱۱۶۴ فروند از انواع آن به خطوط هوایی جهان تحویل شده است. این هواپیما که خلبانان، آن را به‌عنوان یکی از ایمن‌ترین هواپیماهای ساخته شده می‌شناسند، پیش از این تنها یک حادثه مرگبار داشته است. سال ۲۰۱۳ حادثه‌ای برای یک هواپیمای بوئینگ ۷۷۷ متعلق به خطوط هوایی آسیانا رخ داد که به کشته شدن سه نفر از ۳۰۷ مسافر هواپیما منجر شد. پرواز ۳۷۰ که ناپدید شده، توسط چهارصد و چهارمین بوئینگ ۷۷۷ انجام شد که ۱۲ سال پیش به خطوط هوایی مالزی تحویل شده بود. به گفته مسئولان شرکت هواپیمایی این هواپیما که از سری ۲۰۰ ای‌اف بوئینگ ۷۷۷ است، ۵۳۴۶۰ ساعت پرواز را در ۷۵۲۶ پرواز خود انجام داده بود و کمتر از دو هفته از بازرسی فنی آن می‌گذشت. گزارش‌های مربوط به هواپیمای پرواز ۳۷۰ به شماره دم M-MRO 9 نشان می‌دهد سال ۲۰۱۲ یک حادثه کوچک در روی زمین برای این هواپیما رخ داده که موجب آسیب‌دیدگی نوک یکی از بال‌های آن شده بود.

محمدامین آهنگری/ جام‌جم