اجاره رحم و دردسرهای شناسنامه‌ای آن

به گزارش جام جم سرا به نقل از قانون- فتوای فقها و در راس آن‌ها فتوای سال‌های قبل امام خمینی‌(س) نشان می‌دهد که استفاده از روش رحم جایگزین، در صورت تایید شورای نگهبان مشکلی ندارد و مادر واقعی، به طور قطع صاحب تخمک است. برای رحم جایگزین اما برخلاف اهدای جنین هنوزقانونی تصویب نشده و به تایید شورای نگهبان نرسیده. با این حال این روش مورد استقبال زوج‌های نابارور قرار گرفته، زوج هایی که هنگام اقدام به انجام این روش شاید نمی دانند پس از تولد کودکشان به مشکل برخواهند خورد. میان این اما و اگرها و اظهار نظرهای مختلف، محمد مهدی آخوندی، رئیس پژوهشگاه ابن سینا  مهم‌ترین محدودیت در بحث رحم‌های جایگزین را محدودیت‌های قانونی در صدور گواهی تولد فرزند به نام زوجین نابارور دانسته و اعلام کرده از مسئولان سازمان ثبت احوال انتظار می‌رود با توجه به اینکه تردیدی اخلاقی و شرعی در جواز استفاده درمانی از این روش وجود ندارد، برای اصلاح قوانین ثبت احوال اقدام کند. اظهارات آخوندی صحتی است بر تایید مشکلات صدور شناسنامه برای این نوزادان که به طور حتم مشکلات بعدی رادر پی خواهد داشت که از آن بین می‌توان به وجود کودکانی با مشکل اوراق هویت در آینده اشاره کرد.

گفت‌و‌گوی «قانون» با محمدرضا علیان، مدیر کل امور حقوقی سازمان ثبت احوال کل کشور را در خصوص مشکلات صدور شناسنامه برای نوزادان رحم جایگزین را در زیر می‌خوانید:

   وجود 20.2 درصد زوج نابارور در کشور، افزایش استفاده از روش‌های درمان ناباروری را به همراه داشته. در این زمینه اما  به نظر می‌رسد ایران دچار تناقض تکنولوژی مناسب و قوانین نامناسب شده، نمونه آن استفاده از رحم‌های اجاره ای که این روزها  در جامعه مطرح است.
در بحث‌های مربوط به ناباروری از قدیم‌الایام راه‌های مختلف و بعضا غیر بهداشتی برای درمان پیشنهاد می‌شده. این موضوع  در گذر زمان و به نسبت رشد علم و تکنولوژی، پا به پای پیشرفت بشر جلو آمده و راه‌های جدید‌تری برای آن حاصل شده که برای مثال قانون «اهدای جنین» در سال‌های گذشته از جمله این موارد است. بحث رحم‌های اجاره ای هم که به آن اشاره کردید در حال حاضر در زمره این راه هاست. اما در این زمینه هنوز دچار خلأ قانونی هستیم که همه امیدواریم به زودی شاهد قانون مدون در این زمینه باشیم.
   در مورد اهدای جنین هم تا قبل از سال 82 قانونی نداشتیم، اما خلأ قانون همیشه به معنای غیر قانونی بودن کاری که انجام می‌شود نیست.
بله، آنچه به قانون تبدیل می‌شود در واقع نیازجامعه بوده که سابق بر آن هم انجام می‌شده. قانونگذار در این مورد قانونی تصویب کرد به نام «نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور»، مصوب 29 تیر 1382. این قانون در 4 ماده اجرا می‌شود و خوشبختانه آیین‌نامه اجرایی دارد که در آن به جزئیات موضوع پرداخته شده. اما رحم‌های اجاره ای هنوز مشکلاتی به دنبال دارند. در این نوع از ناباروری اسپرم و تخمک هر دو سالم هستند اما مکان شکل گیری جنین یعنی رحم دچار مشکل است، پس  یک شخص ثالث به عنوان اجاره‌دهنده رحم به زوج مورد نظر، وارد این فرآیند دو نفره شده که این شروع مشکل بوده است.
   مباحث حقوقی مورد نظر سازمان ثبت احوال  چیست؟ مشکلاتی که می‌گویید روش رحم‌های جایگزین به دنبال داشته.
اولین ارتباط این زوجین با ثبت احوال، هنگام وضع حمل است، یعنی زمان تولد نوزاد. طبق ماده 19 قانون ثبت احوال ماما یا پزشکی که در حین ولادت حضور و در زایمان دخالت داشته مکلف به صدور گواهی ولادت و ارسال آن به ثبت احوال محل در مهلت مقرر است. پزشک یا ماما موظف است گواهی را به نام خانمی که وضع حمل کرده صادر کند، اما در این مورد فردی که وضع حمل کرده مادر کودک نیست بلکه مادر واقعی، مالک تخمک است. اینجا بحث‌های متعددی وجود دارد و متاسفانه در مورد آن قانون نداریم. تنها یک نظریه از اداره حقوقی قوه قضاییه داریم که معتقد است خانمی که زایمان کرده محرم خونی طفل به حساب می‌آید نه مادر او، اما هم چنان بحث‌های متفاوتی وجود دارد. برخی معتقدند صاحب رحم جایگزین خصوصیات ژنتیکی زیادی را ناخواسته به این نوزاد منتقل می‌کند و این را نمی شود نادیده گرفت.
   اما هم چنان نه تنها راه حل جدی برای حل این مشکلات نداریم، بلکه با مشکل بزرگتری مواجه هستیم چون ثبت احوال از صدور شناسنامه برای این نوزادان خودداری می‌کند یا با دردسر زیاد این کار را انجام می‌دهد. این در حالی است که اکثرمراجع تقلید در این زمینه فتوا داده اند که اشکالی ندارد و کمتر کسی مخالف است. مراکز ناباروری از این روش استفاده می‌کنند و زوج‌های نابارور هم استقبال کرده اند.
چه کسی گفته ثبت احوال شناسنامه صادر نمی‌کند؟ بین پزشکان و فقها هم چنان بحث‌های جدی در این زمینه وجود دارد و قانون هم نداریم، اما ثبت احوال شناسنامه این کودکان رابه نام مادر اصیل، یعنی همان صاحب تخمک در تمام موارد با استعلام از مراکز درمان ناباروری صادر کرده. سال 1371 که من به شخصه برای اولین بار با این مورد مواجه شدم با خود گفتم که عقل حکم می‌کند که مالک تخمک، مادر باشد چرا که این رحم یک وسیله یا یک ظرف برای پرورش نوزاد بیشتر نیست. از علما استفسار کردیم و به همین نتیجه رسیدیم. در حالی که موظف بودیم شناسنامه را به نام زایمان کننده صادر کنیم، به این دلیل که مادر اصلی در واقع همان صاحب تخمک بود از مراکز ناباروری نام صاحب تخمک را استعلام می‌گیریم و شناسنامه نوزاد را به نام وی صادر می‌کنیم.
   اما مراکز ناباروری مهم‌ترین محدودیت در بحث رحم‌های جایگزین را محدودیت‌های قانونی در صدور گواهی تولد فرزند به نام زوجین نابارور می‌دانند. آنان معتقدند که این نقص قانونی مشکلات بسیاری برای زوجین متقاضی درمان به وجود آورده و اشاره ای به استعلام نکرده اند.
هر کس این را گفته منظور دیگری داشته. ما با وجود خلأ قانونی بااستعلام از بیمارستان شناسنامه را صادر کرده ایم و تا به حال یک مورد از این مشکلات نیز به ما گزارش نشده. در عین حال معتقدیم که در بحث رحم‌های جایگزین حتما نیاز به یک قانون مدون وجود دارد.
   یعنی من اگر بنویسم مدیر کل امور حقوقی سازمان ثبت احوال رسما اعلام کرد محدودیتی در صدور شناسنامه نوزادان رحم جایگزین وجود ندارد، شما مشکلی ندارید؟
خیر، حتما بنویسید. سال 1370 من رئیس ثبت احوال یک شهر بودم، ما از همان زمان با صدور شناسنامه برای این نوزادان مشکلی نداشتیم.
   با فرض اینکه صدور شناسنامه نوزادان رحم‌های جایگزین در حال حاضر مشکلی ندارد، اما فقدان قانون مدون در این زمینه امکان ایجاد محدودیت را برای ثبت احوال فراهم می‌کند.
ما موظف هستیم تمام وقایع حیاتی و سرزمینی را ثبت کنیم، این یکی از وظایف ما در ماده 1 و 12 قانون ثبت احوال است. حتی وقایع ولادت اتباع بیگانه نیز با ثبت همراه است اما  خروجی آن شناسنامه نیست، گواهی اتباع بیگانه است. فکر می‌کنم انتقاد‌ها صحیح نیست، ثبت احوال خیلی هم مردم مدار است که بدون وجود قانون مدون، این کار را انجام می‌دهد.
   پس بدون وجود قانون مدون این امکان هست که شناسنامه این نوزادان به مشکل بربخورد؟
تا به حال که این اتفاق نیفتاده. ما در سایت حقوقی سازمان ثبت احوال، بخش ارتباط با مردم داریم. هر کس به مشکلی برخورده می‌تواند در این سایت با ما در میان بگذارد.
در غیر این صورت ممکن است در آینده با موجی از کودکان متولد رحم جایگزین مواجه شویم که والدینشان هم چنان درگیر مشکلات اوراق هویت آن‌ها هستند، آن هم در شرایطی که این روش رفته رفته به یکی از روش‌های پذیرفته شده درمان ناباروری تبدیل می‌شود. ممکن است استقبال مردم به دلیل مشکلات جدی حقوقی در این حیطه، به‌شدت کاهش پیدا کند. به هر صورت در حال حاضر این خبر در رسانه‌ها و بین مردم پیچیده که نوزادان رحم جایگزین با مشکلات جدی صدور شناسنامه مواجهند. تکرار این اخبار به طور حتم اثر‌گذار است.
ما مدتی قبل همایشی برگزار کردیم و تمام کارشناس‌های حقوقی استان را در یک همایش دعوت کردیم تا ببینیم دستورات درباره صدور شناسنامه برای نوزادان انجام می‌شود یا نه؟ به این نتیجه رسیدیم که این مسائل دقیقا انجام می‌شود و هم چنین توانستیم در شرایطی که هم چنان بین متخصصان اختلاف نظر وجود داشت به یک تعریف واحد برسیم. این مقدمه ای بود برای ورود به عرصه ای وسیع تر، عرصه ای که شامل اظهار نظر مراکز ناباروری، وزارت بهداشت، فقها و حقوقدانان و دست آخر یک نظر واحد است، که در همایش بعدی قصد انجام آن را داریم.
   مراکز درمان ناباروری طی آخرین اظهارات از مسئولان سازمان ثبت احوال خواسته اند با توجه به اینکه تردید اخلاقی و شرعی در جواز استفاده درمانی از این روش وجود ندارد، ضرورت را درک کنند و برای اصلاح قوانین ثبت احوال اقدام کنند. در این مورد نظری دارید؟
زمانی که نیاز در جامعه هست به هر طریق مرتفع خواهد شد. اما من فکر می‌کنم مشکل اصلی کشور در حال حاضر فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با اتباع بیگانه است. با این حال باز هم می‌گویم، ما مشکلی در صدور شناسنامه نداریم. اما اینکه در موضوع رحم‌های جایگزین به ویژه در مورد نظم عمومی جامعه و اخلاق حسنه احتیاج به قانون وجود دارد، شکی نیست.