ریزگردها نَفَس زمین را به‌شماره انداخته است

باتوجه به مسئولیت شما در سازمان حفاظت از محیط‌زیست، آلودگی هوا را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

آلودگی هوا عینی‌ترین و ملموس‌ترین چالش زیست‌محیطی کشور است که با فعالیت‌های همه‌جانبه کشور در ارتباط است، به همین دلیل حساسیت و صحبت درباره آن زیاد بوده و استنباط‌های مختلفی از آن شده و حتی افراد غیرمتخصص هم درباره آن اظهار نظرمی‌کنند.

به نظر می‌رسد یکی از دلایل مشکلات موجود برای رفع آلودگی هوا این است که دستگاه‌های درگیر در این ماجرا هرکدام راهکار و دلایل خودشان را مطرح می‌کنند.

هر فرد و دستگاهی با توجه به اطلاعات خود می‌تواند استنباطی از آلودگی هوا داشته باشد، البته ما نمی‌گوییم نظر ما به‌عنوان متولی امر نظر نهایی درخصوص آلودگی هواست. اما همه اینها بر می‌گردد به مجموعه و اطلاعاتی که اشخاص از موضوع دارند. برای نمونه، مدیرعامل شرکت حمل‌ونقل ریلی تهران می‌تواند با توجه به دیدگاه و تخصص خود و تاثیری که مترو درکاهش آلودگی هوا دارد، به موضوع نگاه کرده و درجه اهمیت کار خود را آنقدر بالا ببرد که رفع آلودگی هوا را متوجه ساخت و ساز مترو کند، در صورتی که شاید این‌گونه نباشد یا پلیس راهنمایی و رانندگی با توجه به فعالیت گسترده‌اش در حمل و نقل نظر خودش را درباره آلودگی هوا ارائه کرده و اهمیت آن را آنقدر بالا ببرد که بقیه کارها از نظر کارشناسان این مجموعه اهمیت کمتری داشته باشد، به‌همین دلیل افراد و دستگاه‌های مختلف دیدگاه‌های متفاوتی دارند.

برای حل مشکل نبود هماهنگی بین دستگاه‌های درگیر در آلودگی هوا چه راهکاری دارید؟

نبود مدیریت یکپارچه سبب ناهماهنگی می‌شود به همین دلیل باید قبول کنیم آلودگی هوا یک مقوله چندجانبه است که فقط با حل یک مساله حل نمی‌شود. جنبه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، فناوری و مدیریتی را باید در نظر گرفت؛ بنابراین برای رفع این مشکل باید به‌صورت همه‌جانبه به آن نگاه کنیم، زیرا هرکدام از این بخش‌ها تاثیرگذارند، اما درصد تاثیرات آنها ممکن است خیلی متفاوت باشد. به همین دلیل شاید بتوان علت جدی‌شدن معضل آلودگی هوا را مفاهیم نادرست و نبود هماهنگی در درک آنها دانست. از طرفی حل این مشکل به آسیب‌شناسی نیاز دارد. باید بگویم چند ‌بار این مساله آسیب‌شناسی شده؛ هم به صورت آکادمیک و هم فرهنگی و اجتماعی.

با توجه به آسیب‌شناسی‌های انجام شده دلیل جدی‌شدن آلودگی هوا در کلانشهرها چیست؟

یکی از عوامل مهم، رشد و تمرکز جمعیت در کلانشهرهاست، زیرا به‌طور کلی در مسائل زیست محیطی می‌گویند جمعیت نقش اصلی را در معادلات ایفا می‌کند، برای مثال فرض کنید اگر قرار باشد برای 15 میلیون دانش‌آموز مداد تهیه کنیم، چند اصله درخت را باید قطع کنیم و این کار مشکل بزرگ زیست‌محیطی خواهد بود. بنابراین می‌توان گفت جمعیت نقش اساسی در این بین دارد.

از این گذشته، تابع این تمرکز جمعیت افزایش مصرف است؛ یعنی هر چه جمعیت بالا برود ساخت و ساز بیشتر شده و تقاضای بیش از حد برای مسکن، ارزش افزوده ایجاد می‌کند که محرک برای جذب جمعیت بیشتر است. از سویی، افزایش سفر و استفاده از وسایل حمل و نقل سبب مصرف انرژی بیشتری می‌شود که ناشی از نبود تعادل بین تقاضا و عرضه وسایل این جابه‌جایی است. برای نمونه اکنون بیش از 60 درصد صنایع در حاشیه شهرها متمرکز بوده یا تمام ‌مراکز اقتصادی و تجاری در چند شهر کشور گردآمده‌ است. توزیع نامتعادل بین مراکز تولیدی و تجاری تردد‌ها را چند برابر کرده است. عامل دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، موقعیت جغرافیایی است زیرا کشور ما سرزمین خشک و نیمه‌خشکی است که بیشتر روزهای آن گرم و آفتابی است، این عوامل سبب هوازدگی اراضی کشور شده و به تولید ذرات معلق وآلودگی هوا دامن می‌زند.

این آسیب‌شناسی‌ها چگونه انجام شد؟

سال 73، جایکا (آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن) با کمک شهرداری تهران پژوهش‌هایی را انجام داد، البته تحقیقات دیگری هم از سوی شرکت سوئدی برای شهر تهران انجام شد، نتیجه بررسی‌های این دو موسسه در آن سال این بودکه عمده آلودگی هوای تهران ناشی از وسایل حمل و نقل است و مونواکسید کربن به‌عنوان شاخص آلودگی مطرح بود و دی‌اکسید ازت و دی‌اکسید گوگرد و ازن هم جایگاه بعدی را داشتند. افزون بر این، ذرات معلق و هیدروکربورها هم عامل بعدی آلودگی پایتخت بودند.

چه دلایلی سبب بروز چنین مشکلاتی شده است؟

اول این‌که کیفیت سوخت و خودرو‌های ما بسیار پایین بود. علاوه بر این، خودروهای فرسوده زیادی هم در شهر وجود داشت. منابع مسکونی زیادی هم از گازوئیل برای سیستم گرمایشی استفاده می‌کردند. می‌توان به این عوامل صنایع آلاینده‌ای که در حاشیه یا در داخل تهران فعالیت می‌کردند نیز اضافه کرد.

سهم منابع آلاینده متحرک و ثابت چقدر تعیین شد؟

در نهایت حدود 73 درصد سهم منابع آلاینده‌های متحرک و 27 درصد سهم منابع آلاینده ثابت شد.

برای کاهش آلودگی تهران به چه شکلی از این آمار استفاده کردید؟

این اطلاعات مبنای برنامه‌ریزی برای کنترل و کاهش آلودگی قرار گرفت، البته از نتایج بررسی فرهنگستان علوم که درباره وسایل حمل و نقل عمومی‌و تاثیر آن در کاهش آلودگی هوا بود نیز استفاده کردیم و سال76 در کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوای تهران برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران تدوین شد.

طبق برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران چه کارهایی در اولویت قرار داشت؟

اولین کار این بود که سهم حمل و نقل عمومی ‌را بالا ببریم. ساخت و ساز مترو، تبدیل سیستم احتراق خودروها، گازسوزکردن و استانداردسازی خودرو و سوخت هم از دیگر کارهایی بود که انجام شد. یکی دیگر از راهکارها معاینه فنی بود. البته منابع انرژی را هم باید تغییر می‌دادیم و گازکشی منازل را نیز سرعت بخشیدیم. بجز اینها سوخت کارخانجات را تغییر دادیم یا روی مسائل آموزشی و فرهنگی کار شد. برای نمونه، هفته هوای پاک از آن سال‌ها شروع شد.از رده خارج‌کردن خودرو‌های فرسوده از کارهای دیگری بود که انجام شد، آن سال چهار میلیون خودروی فرسوده در کشور وجود داشت، اما اکنون تعداد آنها به حدود 1.5 میلیون خودرو رسیده است یا اکنون تعداد خودرو‌های فرسوده تهران حدود 600 هزار دستگاه برآورد می‌شود. البته باید اذعان داشت فرسودگی، یک روند مستمر است و باید مکانیسم خاص خودش را برای از رده خارج‌کردن پیدا کند. در کنار این کار‌ها بحث مدیریت ترافیک مطرح شد، زیرا آن زمان مدیریت عبور و مرور و حمل و نقل عمومی‌ چند جانبه مدیریت می‌شد و مدیریت یکنواختی وجود نداشت.

این برنامه‌ها چقدر در کاهش آلودگی هوا موفق بود؟

با این برنامه‌ها توانستیم میزان گازهای آلاینده را امروز به حد استاندارد برسانیم. هرچند این برنامه سال 84 بازنگری شد، زیرا با توجه به بازخوردها باید به آن محور‌های جدیدی اضافه می‌کردیم تا خلأهای موجود را پر کنیم، بنابراین بحث منابع آلاینده ساکن و پایش و ارتقای سیستم‌های پایشی مطرح شد.

این بازنگری‌ها چه زمانی عملی شد؟

اولین بازنگری تصویب نشد تا این‌که سال 89 ـ که پایان برنامه ده ساله کاهش آلودگی تهران بود ـ برنامه جدیدی را بررسی کرده و به تصویب دولت رساندیم، اما این برنامه دیگر محدود به تهران نیست و هشت کلانشهر کشور را در بر می‌گیرد. در این مرحله، رویکرد ما به ارتقا رساندن مسیرهای رفته بود مانند تبدیل استاندارد یورو 2 به یورو 4 یا ارتقای کیفیت سوخت، البته افزایش سهم حمل و نقل عمومی‌ را هم 75 درصد تعیین کرده و قرار شد تردد خودرو‌های فرسوده در محدوده شهرها ممنوع و به شکل کامل از رده خارج شوند. افزون بر این، سهم انتقال صنایع آلاینده و پایش آنلاین را بالا بردیم. ارتقا و افزایش عرصه فضای سبز شهری را نیز در برنامه وارد کردیم و چند برنامه دیگر که در مجموع 23 فعالیت یا اقدام را دربرمی‌گیرد.

در اجرای این برنامه‌ها با چه مشکلاتی روبه‌رو هستید؟

مشکل بودجه و اعتبار کافی مطرح است، وظیفه محیط‌زیست به‌عنوان برنامه‌ریز، دستگاه ناظر و آسیب‌شناسی اجرانشدن موضوع است. ما که نمی‌توانیم به پالایشگاه برویم و سوخت باکیفیت یا خودروی استاندارد تولید کنیم؛ اینها وظیفه وزارتخانه‌های نفت و صنعت و معدن است. مشکل دیگری که وجود دارد این که هر کدام از وزارتخانه‌های مرتبط سهم خود را جداگانه از بودجه لحاظ می‌کنند، ولی سرعت هر کدام از این بخش‌ها باهم برابر نیست، برای نمونه شهرداری هزینه می‌کند، اما راهنمایی و رانندگی این امکان را ندارد یا دولت به شهرداری برای ساخت مترو کمک کافی نمی‌کند. به همین دلیل می‌توان گفت مدیریت یکنواختی وجود ندارد. مشکل دیگری که با آن روبه‌رو هستیم، این که اجرای برنامه‌ها الزام‌آور نیست. این وظیفه قانونگذاران است که اجرای برنامه‌ها را الزام‌آور کنند. مصوبه باید پایه حقوقی قوی داشته باشد که هر دستگاه را موظف به اجرای وظایفش کند.

برنامه‌هایی که اجرا کرده‌اید، چقدر برای کاهش آلودگی هوا موثر بوده است؟

از سال 79 تاکنون برنامه اول و دوم کاهش آلودگی هوا اجرا شده و همه آلاینده‌های گازی به حد استاندارد رسیده‌ ‌، مشکل ما اکنون ذرات معلق است که بخشی از آن مربوط به احتراق بوده که امیدواریم با ارتقای کیفیت، سوخت ‌خودرو‌ها به حداقل برسد. یک مقدار هم سهم منابع ساکن است که باید سریع برای آن تصمیم‌های قاطع‌تری گرفته شود و بقیه سهم پدیده‌های اقلیمی بوده که در این چند سال‌ بالا رفته است. ما در شهرهای بزرگ مولد طبیعی ذرات معلق آنچنان نداریم، اما در پیرامون شهرها و کشور داریم، الان این ذرات با تندباد‌ها از کشورهایی مانند عراق به ایران می‌آید.

برای حل مشکل ریزگردها چه برنامه‌ای دارید؟

منابع آبی و اراضی باید مدیریت شوند؛ یعنی روی زمین کشاورزی نباید ساخت و ساز کرد یا سد‌های بیهوده احداث نکنیم، زیرا مدیریت اشتباه درمنابع آب سبب خشک شدن زمین و فرسایش خاک می‌شود که نتیجه آن ریزگرد‌ها هستند. عمده مساله ریزگردها چون از بیرون از مرزهاست، برطرف کردنش به زمان نیاز دارد. برخلاف برداشت‌های مختلف سیاسی که در منطقه وجود دارد، اما همه کشورها به دور از مسائل سیاسی توافق دارند که سریع‌تر این مشکل حل شود و این درحالی است که عراق،سوریه، اردن، عربستان سعودی و ایران در حل این مساله نقش اساسی دارند.

دلیل افزایش ریزگردها در این چند سال چه بوده است؟

عراق هم مانند کشور ما خشکسالی را تجربه می‌کند. به‌دلیل ساخت سد در سوریه، ترکیه و عراق و از طرفی نبود آب کافی در دسترس کشاورزی، زمین کشاورزان خشک شده و آنها زمین‌های خود را رها کرده‌اند، به همین دلیل خاک اراضی حاشیه و بستر رودخانه‌ها و برخی تالاب‌ها دچار فرسایش شده و حجم ریزگردها بالا رفته است، البته جنگ‌هایی که در منطقه صورت گرفته هم سبب فرسایش و نابودی مضاعف خاک و به‌وجود آمدن بخشی از ریزگردها شده است.

با این همه کاری که انجام داده‌اید، چرا احساس نمی‌شود آلودگی هوا کمتر شده است؟

الان تمام ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا میزان گازهای زیانبار را در حد استاندارد نشان می‌دهد، فقط ذرات معلق وبه ویژه ذرات 5/2 میکرون است که سبب ناسالمی‌هوا و آلودگی شده است. از یاد نبریم سال 76 سه روز تعطیلی به‌دلیل افزایش مونواکسید کربن داشتیم، ولی این روزها اگر روزی به ناچار تعطیل می‌شود فقط به‌دلیل ذرات معلق است.

فکر می‌کنید امسال هم به‌دلیل آلودگی هوا تهران تعطیل شود؟

نمی‌توان پیش‌بینی کرد، اما در روزهای سرد پدیده وارونگی دما و همزمان ماندگاری هوا را داریم که مشکل‌ساز می‌شود و ممکن است آلودگی به نقطه هشدار برسد، مهم‌ترین کار برای پیشگیری، پیشبرد برنامه کاهش آلودگی هوای کلانشهرهاست که وظیفه مهم دولت یازدهم با همراهی مردم است که باید این برنامه سریع‌تر پیش برود.

نقش و وظایف شهروندان در رفع آلودگی هوا

شاید مسئولان برای رفع آلودگی هوا همه راهکارها را بررسی کرده باشند،اما چیزی که آنها فراموش کرده‌اند نقش کلیدی مردم در کاهش آلودگی هوای کلانشهرهاست. برای نمونه، مکزیکوسیتی مشکل آلودگی هوای خود را با کمک مردم حل کرد، با توجه به‌این‌که جمعیت آنجا بیشتر از تهران بود و آلودگی بیشتری نیز داشت، اما چون پایه‌ریزی راهکار‌های آنها برای کاهش آلودگی هوا با توجه به نقش مردم بود، فشار افکار عمومی‌برای ارتقای استاندارد‌ها خیلی موثر بود و آنها توانستند مشکل را خیلی زود‌ برطرف کنند.

امیر فاتح وحدتی، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت از محیط‌زیست دراین باره می‌گوید: دولت هم از مردم انتظار دارد، زیرا بدون تعامل با مردم هیچ برنامه‌ای پیش نمی‌رود، مشکل اینجاست که ‌ مردم یکطرفه از دولت انتظار دارند، اما مردم هم وظایفی دارند مثلا مردم باید برای معاینه فنی خودرو‌های خود اقدام یا خودرو‌های فرسوده‌شان را از رده خارج کنند، به همین دلیل همراهی مردم باید وجود داشته باشد. مردم باید بدانند برای کمک به رفع آلودگی هوا می‌توانند حداقل سیستم موتورخانه منزل خود را ارتقا دهند یا از حمل و نقل عمومی‌استفاده کنند. علاوه بر این، شهروندان می‌توانند با کاهش سفرهای درونشهری خود برای کاهش آلودگی هوا قدم بردارند. به این شکل که اگر کلانشهرنشینان برای کارهایی که می‌توان بدون مراجعه حضوری انجام داد از خدمات الکترونیک استفاده کنند، حجم سفر‌های روزانه کمتر شده و مصرف انرژی کاهش می‌یابد. البته باید تاکید کرد مسئولان هم برای ارتقای خدمات الکترونیک باید قدم‌های جدی‌تری بردارند تا مردم دغدغه اشتباهاتی را که هنگام استفاده از این خدمات اتفاق می‌افتد، نداشته باشند. بنابراین می‌توان گفت رفع مشکل آلودگی کلانشهرها همکاری شهروندان را می‌طلبد، اما متاسفانه هنوز نقش مردم در کاهش آلودگی هوا جدی گرفته نشده است.

مهدی آیینی ‌/ ‌گروه جامعه