شاهنامه ، خوانش امروزی می‌خواهد

در همایش بین‌المللی بزرگداشت فردوسی که به همت فرهنگستان هنر در حال برگزاری است، شاهنامه از نظر فرهنگی و هنری مورد بررسی قرارمی‌گیرد.

در نشست‌های تخصصی این هم‌اندیشی، هنرمندان تئاتر و سینما از داستان‌های شاهنامه می‌گویند، هنرمندان سنتی و نگارگر به بازتاب‌های این کتاب در هنر ایرانی می‌پردازند.

در حالی که در دومین روز همایش بین‌المللی بزرگداشت فردوسی قرار گرفته‌ایم، در گفتگو با دکتر اردشیر صالح‌پور، دبیر این رویداد فرهنگی، بار دیگر به نظاره این کاخ بلند نظم فارسی می‌نشینیم.

بسیاری از شرق‌شناسان و اساتید زبان پارسی در جهان، شاهنامه را به عنوان نامه ایرانیان معرفی می‌کنند. این منظومه 60 هزار بیتی حکیم طوس چگونه به نماد ایران و ایرانی تبدیل شده است؟

شاهنامه برخلاف تصور معمول، نامه شاهان نیست بلکه کارنامه بی‌مانند و بزرگ فرهنگ ایرانی است. شاهنامه، آینه تمام‌نمای هویت ملی و شناسنامه تبار و نیاکان ماست. در این جام جهان‌بین هر کس به فراخور حکمت، اصالت، عبرت، عزت و عدالت، کیهانی را بازمی‌یابد تا بدبینی و یاس و نومیدی را به دل راه ندهد. در برگ برگ این نامه بزرگ، سخن از نیکی است و نکوهش دروغ و کژی.

جهان سر به سر حکمت و عبرت است
چرا بهره ما همه غفلت است
به نیکی‌گرای و میازار کس
ره نیک‌مردی همین است و بس

در طول هزار سال گذشته، شاهنامه بر ذهن و دل ادیبان و هنرمندان پس از خود همیشه اثرگذار بوده است. از جایگاه نامه ناموران در فرهنگ ایرانی بگویید.

شاهنامه کوله‌باری سنگین از تاریخ و تمدن و فرهنگ‌کهن ایرانی را بر دوش می‌کشد. حضور همه‌جانبه فرهنگ و آیین‌های ایرانی در گوهره و پیکره اشعار، رمز ماندگاری این اثر بزرگ است. شاهنامه به اعتبار لحن پرشکوه و اساطیری‌اش همواره عظمت و جوششی ژرف را در ذهن و تخیل هر ایرانی بارور ساخته است.

آیا شاهنامه برای این روز و روزگار هم چنین جایگاه و کاربردی دارد؟

چرا که نه. شاهنامه یک گنجینه ادبی  فرهنگی است و مشتمل بر حماسه‌ها، رشادت‌ها، دلاوری‌ها و جانفشانی‌ها. اخلاق و تعلیم و تربیت در شاهنامه مبنا و اصل است. نزاکت ادبی و وفاداری به آیین و سرزمین از خصوصیات اصلی قهرمانان شاهنامه محسوب می‌شود. هیچ‌گونه لفظ رکیک و ناشایست در شاهنامه دیده نمی‌شود.

شاهنامه همچون دیگر آثار ادبی بزرگ جهان بر مسائلی استوار است که جزو اجتناب‌ناپذیر خلقیات و روحیات و رفتار بشری محسوب می‌شوند. تا بشر زنده است این آثار به سبب غنای انسانی و معنوی آنها همواره کاربرد دارند و به بخش عمده‌ای از نیازهای روحی و معنوی انسان پاسخ می‌گویند. دلیل اصلی ماندگاری شاهنامه در گرو همین نکات است.

شاهنامه اگرچه از ایران‌باستان می‌گوید، همان‌طور که گفتید برای امروز ما تازگی دارد و چراغ آینده پیش‌روی ما نیز هست. این تداوم فرهنگی را چگونه ارزیابی می کنید ؟

هیچ ملتی بدون تکیه و پشتوانه کهن خود ره به جایی نمی‌برد. به عبارتی آنان که به گذشته پشت می‌کنند، ‌آینده خود را به توپ بسته‌اند.

اصل بر تداوم فرهنگی هر جامعه است. گسست همواره موجب شکاف و فاصله است و جامعه را از مسیر اصیل و حقیقی‌اش بازمی‌دارد. شاهنامه اثری کامل و جامع است که هم اسطوره‌های کهن را شامل می‌شود، هم به حماسه می‌پردازد و هم به تاریخ اشارت دارد.

همین اثر منظوم که از دوره باستانی و اساطیری این مرز و بوم می‌گوید، در سال‌های اخیر برداشت‌های تازه و عمیقی را به دنبال داشته که بسیار امروزی است. گویی این کتاب با روح فرهنگ ایرانی و سرشت و سرنوشت او رابطه مستقیم و تنگاتنگی دارد و هرگز کهنگی نمی‌پذیرد و از باد و باران بر آن گزندی نمی‌رسد.

البته این به نگاه و تلاش فرهنگی ما هم برمی‌گردد که چگونه به این نامه باستان بپردازیم.

مسلم است که بستگی به نگاه و ظرفیت ما دارد. بسیار مهم خواهد بود که با چه نگاه و ظرفی به سراغ آن برویم و چگونه بعد از هزار سال زنده‌اش کنیم. امروزه شاهنامه نیازمند خوانشی امروزی و نوست؛ قرائتی تازه که به مسائل و نیازهای معاصر ما مرتبط باشد. اگر با چنین رویکردی به سراغش برویم، این نوبانگ کهن شنیدنی خواهد بود.

رویکرد امروزین ما به شاهنامه در چه قالب‌ها و عرصه‌هایی می‌تواند رخ دهد؟

در همه عرصه‌ها و زمینه‌ها. البته آنچه به عنوان برداشت‌های تازه از آن یاد کردم، تلاش‌هایی است که در سال‌های اخیر در قالب تئاتر، نمایش عروسکی، مطالعات تاریخی، هنرهای آیینی و سنتی و موسیقی صورت گرفته است. شاهنامه چشمه‌ای جاودان و همیشه جوشان است که همه هنرمندان و ادیبان ما می‌توانند از آن سیراب شوند.

اما ما تشنگانی هستیم که چندان هم به سر این چشمه نرفته‌ایم!

حرکت‌هایی صورت گرفته که قبول دارم کم و اندک است؛ اما به هر حال در چند‌‌سال گذشته گام‌هایی در این راه برداشته‌ایم.

برای قرن‌ها شاهنامه مایه‌ الهام شاعران پس از خود بوده، باعث رونق و اعتلای هنر نگارگری شده، در نمایش‌های آیینی تاثیرگذار بوده، موضوع اصلی هنرهایی چون نقالی و پرده‌خوانی قرار گرفته و حکمت و فلسفه ایرانیان مسلمان را از خود بهره‌مند کرده است. این‌که پس از 10 قرن، وقت آن رسیده تا شاهنامه با توانایی‌های شگرفی که دارد، حوزه‌های هنرهای نو و مدرن را نیز درنوردد. همان طور که پیش از این گفتم، همین رجوع هنرمندان معاصر به شاهنامه اگرچه ابتدای راه آن قرار گرفته‌ایم، اما حرکتی جدید است. شاهنامه می‌تواند در تئاتر، سینما، داستان‌نویسی و نقاشی معاصر بازتابی درخشان‌تر داشته باشد.

در این میان، نقش همایش‌هایی چون آنچه فرهنگستان هنر چند سالی است برگزار می‌کند، چیست؟

در این همایش‌ها ما به دنبال تقویت همین رویکردهای نویی هستیم که پیش از این برشمردم؛ البته در طول سال، پژوهندگان بسیاری در موضوع‌های مختلف، شاهنامه را مورد تحقیق و جستجو قرار می‌دهند و این تریبون در واقع محملی برای ارائه، معرفی و تبیین دیدگاه‌های آنان می‌شود.

در طول چند سال گذشته، به عنوان مدرس دانشگاه‌های هنر دیده‌ام که مباحث طرح شده در همایش باعث گردیده تا پایان‌نامه‌های تحصیلی بسیاری به شاهنامه اختصاص یابد و از وجوه گوناگون به آن نگریسته شود؛ البته منظورم پایان‌نامه‌های هنری است وگرنه شاهنامه برای دانشجویان ادبیات همیشه از موضوع‌های جالب و جذاب بوده است.

آیا توجه شما در این همایش تنها معطوف به مطالعات و تحقیقات نظری و دانشگاهی است؟

خیر. افزون بر آن، به جنبه‌های فرهنگ سنتی و عامیانه و نیز فرهنگ فولکلوریک نیز خواهیم پرداخت. این امر با توجه به تنوع و تکثر قومی و فرهنگی در ایران، رنگین‌کمانی بسیار زیبا را در پیش چشم ما نمودار می‌کند.

در واقع شاهنامه از نوادر آثار ادبی جهان است که این موهبت را یافته تا به میان اقوام گوناگون و اقشار و آحاد مختلف اجتماعی نفوذ پیدا کند. این نشان‌دهنده توان شگرف مردمی شاهنامه است. در ایران، از آذری‌ها گرفته تا کردها و از البرزنشین‌ها گرفته تا مردمان زاگرس و از ساحل‌نشینان گرفته تا اهالی کویر همگی تحت تاثیر شاهنامه قرار گرفته‌اند.

البته این نفوذ فراتر از مرزهای امروزین ایران است.

برای همین هم امسال ما میزبان شرکت‌کنندگان از کشورهای افغانستان، تاجیکستان و آسیای مرکزی هستیم که در واقع بخشی از سپهر فرهنگی ایران به شمار می‌روند.

مهدی یاورمنش