آیا هند بازیگر نقش آمریکایی خط لوله صلح است؟

هزینه اجرای این طرح در برآورد‌های اولیه چهار و نیم میلیارد دلار اعلام شده بود اما اکنون کارشناسان هزینه طرح را حدود 7 میلیارد و 400 میلیون دلار برآورد می‌کنند و حتی بتازگی این رقم را حدود 9 میلیارد دلار می‌دانند.

توافق اصلی برای احداث خط لوله انتقال گاز ایران به هند از طریق خاک پاکستان  در سال 1994 به دست آمد، اما سبب تنش سیاسی بین هند و پاکستان برای چند سال به طور جدی دنبال نشد، تا این‌که در سال 2004، با آغاز روند بهبود روابط دو کشور این طرح دوباره  مورد بررسی قرار گرفت.

گفتن از تاریخچه این طرح  که به  روایتی سابقه‌ای 29 ساله  دارد، به  میزان سال‌های عمرش با وقایع سیاسی و اقتصادی و اجتماعی3 کشور مطرح در این بحث دچار تحول شده و هر روز اتفاق جدیدی را به ثبت رسانده است.

در این میان مهم‌ترین موضوع و نقطه اشتراک تمام بحث‌ها در این سال‌ها، ابراز تمایل پاکستان و هند برای خرید گاز طبیعی ایران و خواست جدی ایران برای فروش گاز خود است و همواره برگزاری جلسات سه جانبه و تفاهم بر موضوعات جزئی این طرح نقطه انفصال این طرح نام گرفته است.

آن 5 سال  و این 19 سال

در اولین اقدام موثر سال 1989 میلا‌دی  که علی شمس‌اردکانی و دکتر آرکی پاچواری پیشنهاد انتقال گاز ایران به هند را تهیه می‌کردند، شاید هیچ کارشناسی احتمال نمی‌داد تفاهمات پیش از اجرای این طرح که مقرر بود 5 ساله به اتمام برسد، تا این حد  طولانی و سریالی ادامه بیابد و بعد از گذشت 19 سال هنوز در حال مذاکره باقی بماند.

از آن سال‌ها  تاکنون بارها این مذاکرات به مراحل نهایی رسیده است، ولی هر بار به دلیل اختلاف پاکستان و هند و تنش‌های ایجاد شده بین این دو کشور بر سر مسایل صنعتی و بازاری امضای قرار داد به تعویق افتاد. این تعویق در شرایطی ایجاد شد که دو کشور طرف معامله با ایران در زمره پرجمعیت ترین کشورهای جهان هستند و نیاز آنها به گاز طبیعی به عنوان یک منبع سودمند انرژی بسیار زیاد است.

به هر حال این مذاکرات یا به عبارت دقیق تر تلاش‌ها برای حل اختلافات بر سر مسائل مرتبط با خط لوله صلح ادامه پیدا کرد و همگان انتظار داشتند در سال 2007 میلادی این قرارداد نهایی شود. در این سال ایران و پاکستان سهم زیادی از مسائل صنعتی را حل شده قلمداد می‌کردند؛ به همین سبب بارها آمادگی کامل خود را برای آغاز احداث این خط لوله اعلام کردند.

هر چند به نظر می‌رسد این روزها  توافق هسته‌ای هند و آمریکا خط لوله صلح را تحت‌تاثیر قرارداده باشد، اما مقامات هندی با وجود بی‌میلی مشهود خود، تاکید دارند توافق هسته‌ای هند و آمریکا پروژه چند میلیارد دلاری خط لوله گاز ایران را تحت تاثیر قرارنخواهد داد. این درحالی است که  مشکلات دیگری از قبیل عدم توافق هند و پاکستان بر سرحق ترانزیت خط لوله صلح  و ترس هند از امنیت خط لوله در عبور از  بلوچستان پاکستان چالش‌های جدی  این روزهای خط لوله صلح هستند، هرچند که اقدامات اعتمادسازی که در سال‌های اخیر بین دو کشور پاکستان و هند صورت گرفته و با سرعت خیره کننده‌ای روابط دو کشور را بهبود بخشیده، چشم‌انداز صادرات گاز ایران به شبه قاره هند را بسیار روشن کرده است.

رتبه دوم گاز ایران و رشد 2 برابری تقاضای هند

ایران با‌16 درصد از ذخایر گازی کل جهان، بعد از روسیه، در رتبه دوم ایستاده است و بحث صادرات گاز در  حالی برای ایران بسیار مهم جلوه می‌کند که  در بخش  تولید گاز، ایران با میزان تولید کشور انگلیس (یعنی حدود 3/5 درصد تولید جهانی) هم رده است و میزان ذخایر گازی حدود 17 برابر کانادا و 6 برابر نروژ را در اختیار دارد.

با این  وجود ذخایر سرشار گاز ایران می‌تواند نیاز‌های گازی هند و پاکستان را در 25 سال آینده تامین کند اما هنوز هند در حالی به فکر امتیاز گیری از ایران در خط لوله صلح است که نیاز‌های انرژی هند و پاکستان طی 15 سال گذشته سالانه به طور متوسط 6 تا 7/8 درصد رشد داشته است. تحلیلگران انرژی تقاضای جاری انرژی هند را برابر با 310 میلیون تن نفت ارزیابی می‌کنند که در 10 سال آینده دو برابرخواهد شد.

نیاز شدید هند و پاکستان به گاز ایران

هند روزانه به 150 میلیون متر مکعب گاز نیاز دارد و عرضه جاری گاز در این کشور 50 درصد کمتر از تقاضای آن است و انتظار می‌رود ظرف 10 سال آینده به 4 برابر افزایش یابد و از سوی دیگر واردات گاز از کشورهای عربی 15 درصد گران‌تر و از ترکمنستان، برای هند 20 درصد گران‌تر  از مسیر ایران تمام خواهد شد و از نظر امنیتی نیز راحت‌ترین منبع تامین گاز برای پاکستان و هند ایران است.

در عین حال میزان مصرف داخلی گاز پاکستان درسال 1989 حدود 6/10 میلیارد متر مکعب بوده است که در سال 2000 به حدود 8/17 میلیارد متر مکعب افزایش یافت. از طرفی این کشور در سال 2015 بالغ بر 50 میلیون مترمکعب کمبود گاز خواهد داشت که در سال 2025 به 100میلیون افزایش خواهد یافت.

در شرایط جاری اجرای این خط لوله باعث صرفه‌جویی سالانه 2 میلیارد دلار برای هند و 400 تا 600 میلیون دلار درآمد ترانزیت برای پاکستان خواهد شد.

کارشکنی‌های آمریکا

در چنین شرایطی و در حالی که طی روزهای گذشته قرارداد فروش تجهیزات اتمی آمریکا با هند به امضا رسیده است، بیش از پیش این گمانه مطرح می‌شود که هند در قبال کارشکنی‌های خود در خط لوله صلح تعمدا رویکرد تاخیری را در پیش گرفته بود.

چرا که در گذشته نیز نخست وزیر هند با تاکید بر نیاز هند به انرژی و رشد انفجاری مصرف گاز در این کشور گفته بود: برای پاسخ به این نیاز هند، همزمان به بررسی دو امکان روی آورده‌ایم: خط لوله ایران و خط لوله پیشنهادی دیگری که جمهوری ترکمنستان را از طریق افغانستان و پاکستان به هند وصل می‌کند، اما سیاستمداران هند درباره امنیت خط لوله ایران ابراز نگرانی کرده‌اند. 

وی افزوده بود: علاوه بر این، نگرانی کاخ سفید آمریکا از برنامه هسته‌ای ایران و عدم تمایل واشنگتن به سرمایه‌گذاری عظیم دیگر کشورها در ایران نیز علت دیگر دشواری کار است.

این درحالی است که  آمریکا رک و راست به هند و پاکستان اعلام داشته  است، نمی‌خواهد خط لوله ایران ساخته شود.

در یکی از جلسات، هند دلیل عدم حضور خود را عدم توافق با پاکستان در خصوص هزینه انتقال گاز از پاکستان به هند ذکر کرد و در مرحله دیگر در مورد قیمت این منبع انرژی اعتراض کرد تا در نهایت، عدم حضور این کشور در جلسات سه جانبه بسیاری از تحلیلگران بازار انرژی را به این فکر فروبرد که تعلل هند در امضای قرار داد خط لوله شاید برنامه ریزی شده باشد. با این حال سفر اخیر وزیر امور خارجه هند به کشورمان و رایزنی درباره خط لوله صلح تا حدودی می‌تواند مبراکننده برخی اتهامات از این کشور باشد.

هند بازیگر نقش آمریکایی؟

پیشتر برخی از تحلیلگران بر این باور بودند که هند از امضای قرارداد تا حل شدن اختلاف غرب با ایران سر باز می‌زند. بنابراین درخواست‌ها یا دعوت‌های مکرر از نمایندگان بخش انرژی هند برای حضور در جلسات مرتبط با خط لوله صلح نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت.

در این رابطه چندی قبل  خبرگزاری فرانسه به مصاحبه تلویزیونی کاندولیزا رایس وزیر امور خارجه آمریکا در سفرش به هند و نیز به موضع گیری شدیداللحن اخیر معاون وزارت امور خارجه آمریکا در این‌باره اشاره می‌کند که از روی آوردن چین و هند به کشورهایی که به گفته او سیاست‌های مخل ثبات جهانی را دنبال می‌کنند، ابراز نگرانی کرده بود.

با این حال هند با نرخ رشد 6درصدی در دهه گذشته خود مجبور است بیش از 65 درصد از نفت مصرفی خود را وارد کند و از همین رو در یک مخمصه گیر کرده است. از یک طرف نیازمند به منابع جدید انرژی است و از سوی دیگر نمی‌خواهد مناسبات نزدیکش با آمریکا را به خطر اندازد که این موضوع  تناقض و گفته‌های متفاوت مقامات هندی را موجب شده است.

در یک جا وزیر نفت هند از مخاطرات خط لوله ایران و موانع تامین بودجه آن سخن به میان می‌آورد و در جای دیگر چند هفته بعد نخست وزیر هند چنان از این خط لوله سخن می‌گوید که گویی بزودی احداث خواهد شد.

در این خصوص، ایالات متحده آمریکا تلاش می‌کند با تقویت و حمایت هند، این کشور را به سمتی هدایت کند که با قطر، استرالیا و دیگر صادرکنندگان حوزه خلیج فارس قرارداد صادرات گاز امضا کند چراکه آمریکا خود را به عنوان یکی از طرف‌های ذینفع آتی پروژه خط لوله صلح معرفی می‌کند، در آمریکا گروهی که مخالف امضای قرارداد خط لوله صلح هستند می‌گویند ساخت و احداث این خط لوله بر خلاف منافع آمریکا و هند خواهد بود و باعث کاهش ثبات در منطقه و افزایش نفوذ روسیه بر کشورهای منطقه خواهد شد.

تامین منافع ایران؛ مساله این است

اما در سوی دیگر این ماجرا و در داخل کشور نیز بحث خط لوله صلح چالشی جدی محسوب می‌شود که اظهارات جالبی را در میان مسوولان گذشته و حال در این پروژه پدید آورده است.

محمدهادی نژادحسینیان، معاون سابق وزارت نفت که مسوول مذاکرات خط لوله صلح هم بوده است،چندی قبل  با انتقاد از روند پیشرفت این قرارداد گفته است که امضای این قرار داد برای نظام جمهوری اسلامی دستاوردی افتخار آمیز نیست و منافع ملی دراین قرارداد بزرگ مورد نظر قرار نگرفته است.

وی اضافه کرده است که ایران بیشتر از 30 درصد به هند و پاکستان تخفیف داده است. این درحالی است که با وجود افزایش بی‌سابقه قیمت نفت و گاز، قیمت گاز ایران در این قرارداد 32 درصد از قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه که قرارداد آن 11 سال پیش امضا شده، ارزان‌تر است. این در حالی است که رحیم مشائی، معاون رئیس‌جمهور در مصاحبه با یک روزنامه هندی گفت که قیمت گاز چندان مهم نیست.

معاون سابق امور بین‌الملل وزارت نفت درباره توافق ایران و هند بر سر مرز هند و پاکستان به عنوان مکان تحویل گاز به هند گفت: تحویل مستقیم گاز به هند در مرز این کشور صلح‌آور بودن قرارداد خط لوله صلح را منتفی می‌کند.

نژادحسینیان درباره ادعای چندان مهم نبودن قیمت گاز در این قرارداد گفت: فرمول قیمت بخش اصلی هر قرارداد گاز است و از سه قرارداد اصلی صادرات گاز که بعد از انقلاب منعقد شده قیمت قرارداد ترکیه که مناسب بوده به اجرا درآمده و قیمت دو قرارداد دیگر که مانند خط لوله صلح پایین است، متوقف مانده‌اند و کسی نتوانسته مشکل قیمت پایین آنها را حل کند. وی تاکید کرد: امضای قرارداد با فرمول قیمت توافق شده فعلی، این قرارداد را هم مانند دو قرارداد مشابه دیگر، بعد از امضا به بایگانی خواهد سپرد و هندی‌ها این مطلب را خوب می‌دانند و تجربه‌ کرده‌اند.

این در حالی بود که اسفندیار رحیم مشایی، معاون رئیس جمهور ایران که بر خلاف اعلام وزیر نفت ایران به عنوان رئیس کمیته عالی در مورد طرح خط لوله گاز ایران ــ‌  پاکستان ــ هند، با روزنامه هند و گفتگو کرده بود در پاسخ به صحت این سوال که «گفته می‌شود پس از مذاکرات بسیار زیاد، اکنون هند می‌تواند گاز را با قیمتی معادل 68/5 دلار در هر میلیون بی تی یو (واحد گرمایی انگلیس) دریافت کند و این شامل هزینه‌های ترانزیت و انتقال گاز نیز می‌شود که باید به پاکستان پرداخت شود»، گفت؛ قیمت‌ها چندان مهم نیستند و باید به زودی مساله آن حل شود و ما درباره آن اجماع خواهیم داشت.

وی افزوده بود: از آنجا که صادرات گاز یک مساله بلندمدت است، باید همزمان با تحولات بازار مورد بازبینی قرار گیرد. مساله اصلی قیمت نیست، بلکه نهایی کردن پروژه خط لوله صلح است.

تغییر وضعیت و مواضع طرفین

همچون گذشته این نوسانات و مشکلات که برخی از آنها مرور شد، در سال جاری نیز پدید آمد تا به صورت کلی برخی صورت مسائل پاک شود و مسائل جدید شکل بگیرد.ادامه مذاکرات خط لوله صلح که قرار بود در ایران انجام شود، با تغییر معاون وزیر نفت پاکستان به تاخیر افتاد تا درست در همین بحبوحه تغییرات ریاست جمهوری در پاکستان رخ دهد و موضوع به شکل مفصل‌تری تغییراتی را شاهد شود و همه چیز به اینده موکول شود.

توافقات بی‌نتیجه؛ خلف وعده هند

در حالی که نوذری که  از توافق دو کشور برای برگزاری دیداری سه جانبه در تهران تا نیمه تابستان خبر داده بود، اما برخی منابع خبری جهان، از هندوستان خبر می‌دادند که دولت هند  سرگرم بررسی یک پروژه لوله گاز دیگری است که گاز را از ترکمنستان و از طریق افغانستان و پاکستان به هند برساند. هند پیشنهاد کرده است مبلغ 7 دلار برای هر یک میلیون واحد گرمایش در مرز ترکمنستان بپردازد. هزینه این گاز در مرز هند 10 دلار خواهد بود. ولی ترکمنستان خواستار بهای گاز به مبلغ 12 دلار در هر یک میلیون متر مکعب در مرز خود است.

تایید این نکته و شاهد بی‌توجهی هند به پروژه خط لوله صلح این خبر نیز بود که هند یک بار دیگر در نشست مشترک پروژه لوله گاز ایران ــ ‌ پاکستان ــ ‌ هند که با شرکت مقامات ایرانی و پاکستانی برای بحث در باره هزینه‌های مورد تجدید نظر و تعیین فرمول جدید قیمت‌ها در تهران برگزار شد، شرکت نکرد.

به گفته برخی مسوولان ایرانی، به نظر می‌رسد هیچ عجله‌ای از سوی هند وجود ندارد و  هند همانند سال گذشته طی نشستی که  در تهران برگزار شد، شرکت نکرد و از حضور خود در این نشست انصراف داد. این در حالی است که  مقام‌های دولت هند پیش از این آمادگی خود را برای شرکت در نشست سه جانبه تهران برای بحث و تبادل نظر در خصوص خط لوله صلح اعلام کرده بودند.

مقام‌های هندی نیز اعلام کردند دهلی نو به شرطی به مذاکرات با ایران ادامه خواهد داد که مساله تعرفه ترانزیت و تعرفه حمل و نقل گاز ایران از طریق مرزهای پاکستان و همچنین امنیت خط لوله در مرزهای پاکستان حل و فصل شود.

تنها ایران و پاکستان

آنچه مسلم است این که فعلا حضور ایران و پاکستان در خط لوله صلح را می‌توان قطعی تلقی کرد و این 2 کشور در صورت تأخیر هند در اجرای تعهداتش در قرارداد سه جانبه خط لوله گاز، می‌توانند این پروژه را بدون حضور هند نهایی کنند.

شاهد این مدعا شاید این اظهارات منوچهر، وزیر امور خارجه کشورمان باشد که در کنفرانس خبری مشترک با همتای پاکستانی خود گفته بود:  هند هر زمان بخواهد می‌تواند به این طرح ملحق شود.

حمیدرضا طهماسبی پور