مصاحبه منتشر نشده با عصمت الملوک دولتشاهی درباره کشف حجاب

در تاریخ معاصر ایران ، صعود و سقوط رژیم پهلوی یکی از پندآموزترین رویدادهای سیاسی است که هنوز ابعاد مختلف آن بخوبی تبیین نشده است . در این میان ، آشنایی با خاندان پهلوی و مناسبات درونی

کد خبر: ۱۵۳۱۱

، بویژه فساد اخلاقی و سیاسی حاکم برآن خود جایگاه ویژه ای دارد که تاکنون باوجود انتشار آثاری چند در این زمینه ، نکات مبهم فراوانی در آن به چشم می خورد.عصمت الملوک دولتشاهی آخرین همسر رضاشاه در مصاحبه ای با موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، به نکات جالبی از مناسبات درونی خاندان پهلوی که مشحون از فساد اخلاقی ، سیاسی و فرهنگی است ، اشاره دارد. ضمن تشکر از موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران که این مصاحبه را دراختیار جام جم قرار داده است ، لازم به تاکیداست که متن زیر خلاصه مصاحبه مذکور است که در سال های 1373-74مدتی پیش از درگذشت خانم دولتشاهی و در محل سکونت وی ، در تهران صورت گرفته است . خانم دولتشاهی ، با تشکر از شما که در این گفتگو شرکت کرده اید، لطفا در مورد سوابق خانوادگی خودتان مطالبی که به یاد دارید بیان کنید. من در سال 1284شمسی به دنیا آمدم . پدربزرگم ملقب به مشکوه الدوله از طایفه قاجار بود؛ به همین دلیل هم در دوره قاجاریه سمتهای درباری داشت . پدرم غلامعلی میرزا مجلل الدوله در زمان سلطنت رضاشاه رئیس تشریفات دربار بود؛ به همین دلیل الفت خاصی میان او و رضاشاه برقرار بود. مادرم ، گوهرملک نام داشت ، مجموعا 2خواهر (اشرف السلطنه و عزت ) و 2برادر داشتم . 2برادرم احمد میرزا و عباس میرزا را رضاشاه برای تحصیل به خارج فرستاد. یکی در دانشگاه وست مینستر انگلستان و دیگری در سن سیر فرانسه تحصیل کرد. وقتی که به ایران برگشتند سرمایه ای از ارث پدری داشتند اما متاسفانه هیچکدام عاقبت بخیر نشدند و در نتیجه اعتیاد به تریاک و الکل درگذشتند. یک روز که برای دیدن احمد میرزا رفته بودم ، با آه و ناله گفت : «ببین چه ریختی شدم .» عباس میرزا هم ، که تریاک را در عرق حل می کرد و می خورد، کبدش عیب پیدا کرد و مدتی در بیمارستان شهربانی بستری شد. هر 2جوان ، با آن که تحصیلکرده بودند، دستی دستی خودشان را به کشتن دادند. با رضاخان چگونه آشنا شدید و چطور شد او شما را به همسری انتخاب کرد؛ موقعی که 13یا 14ساله بودم خواستگاران زیادی داشتم که یکی از آنها سردار سپه بود من حتی یک عکس هم از سردارسپه ندیده بودم و نمی دانستم آیا او هم مرا دیده بود یا نه ، ولی چون پدرم خیلی از رضاخان تعریف می کرد و می گفت او مرد بااستعداد و خوبی است ، من هم نتوانستم حرفی بزنم و توصیه او را گوش کردم . از آن موقع به بعد، سردارسپه هر شب به منزل ما می آمد، هدایایی هم با خودش می آورد. مثلا یک شب کیسه ای پر از لیره آورد. خواهرم عزت خانم هم خیلی مراقب بود، غذا می پخت و با مشروب پذیرایی می کرد. این پذیرایی ها موجب شده بود که بعدها رضاشاه به هر مناسبت از او تعریف می کرد. عکس العمل تاج الملوک (همسر دیگر رضاخان ) نسبت به این ازدواج چگونه بود؛ اتفاقا شب عروسی ، او دم در حیاط ایستاده بود و چون از این موضوع خیلی ناراحت بود، مرتب فحش می داد و جیغ می کشید؛ او نمی خواست هوو داشته باشد. چند نفر را هم با خود آورده بود تا به نحوی مجلس عروسی را به هم بزنند؛ اما سردار سپه متوجه شد و به چند سرباز دستور داد او را از مجلس خارج کنند و به خانه اش ببرند. درباره همسران رضاخان سردار سپه و چگونگی روابطش با آنها توضیح بیشتری بدهید. رضاشاه 4همسر اختیار کرد. همسر اول او دختردایی اش بود که مدت زیادی با هم زندگی نکردند؛ چون موقع زایمان از دنیا رفت . از این زن یک دختر به نام همدم باقی بود. همسر دوم رضاشاه ، همین تاج الملوک ، زنی حسود، بداخلاق و زشت بود که چشم دیدن هیچ کس را نداشت . تاج الملوک بعضی وقت ها افرادی را می فرستاد با من دعوا کنند. حتی بچه های خود را برای دعوا گرفتن می فرستاد. وقتی که در نزدیکی کاخ مرمر زندگی می کردم ، یک روز محمدرضا آمد و گفت : «از اینجا بلند شوید؛ اینجا خانه ماست ». گاهی به یک زن مشهدی متوسل می شود که برایش جادوجنبل کند و به دعا نویس و رمال مراجعه می کرد. با این همه ، تاج الملوک هیچ وقت به هدف خود نرسید و نتوانست نظر شاه را از من برگرداند. همسر سوم رضاشاه توران امیرسلیمانی بود که مدتی پیش فوت کرد. او مدت زیادی با شاه زندگی نکرد و شاه او را طلاق داد. غلامرضا مدت کمی پس از طلاق مادرش متولد شد و مادرش با زحمت زیاد او را بزرگ کرد. مادر غلامرضا اهل بذل و بخشش بود؛ ولی پسرش خیلی خسیس بود. رضاشاه هم از او خوشش نمی آمد و می گفت بچه تنبلی است . غلامرضا هم بعدها با هما اعلم ، دختر امیر اعلم ازدواج کرد که به متارکه انجامید. پس از آن با منیژه جهانبانی ازدواج کرد و در حال حاضر با همسر و فرزندانش در پاریس زندگی می کند. روابط رضاشاه با خانواده شما بعد از ازدواج چگونه بود؛ او با پدرم رابطه خوبی داشت و احترام فوق العاده ای به او می گذاشت . بعضی اوقات که با هم ورق بازی می کردند و پدرم بازنده می شد رضاشاه پولهایی که از او برده بود به او پس می داد در حالی که با هیچ کس دیگر این کار را نمی کرد. در مورد واقعه ای که در قم در حرم مطهر حضرت معصومه (س ) اتفاق افتاد و دخالت مرحوم شیخ محمدتقی بافقی در این موضوع چه خاطره ای دارید؛ بله . شب عید نوروز سال 1306برای زیارت به قم رفته بودیم . دخترهای شاه (شمس و اشرف ) هم با عده ای دیگر، که اسمهاشان یادم نیست با ما بودند. بعد از زیارت ، قرار بود در قسمت بالای غرفه های رواق که بین حرم و ایوان قرار دارد چادرهای سیاه خود را با چادر سفید که همراه برده بردیم عوض کنیم . همه این کار را با سرعت انجام دادند؛ ولی من دقت و سرعت لازم را در این کار به کار نبردم ؛ در نتیجه ، مدتی بدون چادر یعنی بی حجاب شدم . مشاهده این وضعیت از سوی آقایی که مشغول موعظه بود بشدت مورد اعتراض قرار گرفت . بعد هم یکی از علما که در حرم مطهر حضور داشت در تایید گفته های آن آقا مطالبی را عنوان کرد که نزدیک بود بلوایی بر پا شود. شاید همین شیخ محمدتقی بافقی که شما می گویید باشد. به هر حال ، با کمک افراد شهربانی فورا از حرم خارج شدیم و به منزل تولیت رفتیم . ماموران شهربانی گزارش تند و تیزی از این واقعه به تهران مخابره کردند. رضاشاه به محض این که با خبر شد، همراه با عده ای از صاحب منصبان قشون و نیروهای نظامی فورا به قم حرکت کرد. آنچه بعدا شنیدیم این بود که شاه در نهایت عصبانیت وارد صحن مطهر شد و دستور داد شیخ را به پشت روی زمین دراز کنند و بعد هم با عصایی که در دست داشت پیاپی ضرباتی به او زد. در نتیجه این پیشامد، شهر به هم خورد و چند روزی در قم حکومت نظامی برقرار شد. مدتی بعد مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در ملاقاتی با شاه وساطت کرد و آن شیخ و عده دیگری که حبس بودند از زندان آزاد شدند. همان طور که اطلاع دارید، کشف حجاب زمانی اجرا شد که شما همسر شاه بودید. چه خاطراتی از این موضوع دارید؛ در آن زمان ، کلیه طبقات مردم پایبند به اصول اخلاقی خاصی بودند. خانمها در کوچه و خیابان کمتر رفت و آمد می کردند. مساله چادر نبود و اکثر زنان در آن روزگار چاقچور داشتند که نوعی روبنده بود. در چنان اوضاع و احوالی یکدفعه ، با زور و اعمال قدرت ، دستور رفع حجاب داده شد. به همین دلیل هم با عکس العمل شدید مردم روبه رو شد. یادم می آید ما حتی موقعی که در اتومبیل نشسته بودیم و حجاب نداشتیم ، از دیدن عابران خجالت می کشیدیم . این موضوع ، مربوط به طبقه خاصی نبود و عموم مردم از این دستور بدون مطالعه در رنج و عذاب بودند. آن روزها رضاشاه دستور داده بود که همه ما باید بی حجاب باشیم . این کار اول بسیار مشکل بود؛ خجالت می کشیدیم و خیلی ناراحت بودیم . اوایل کلاه پوست سرمان می گذاشتیم و پالتو پوست با یقه بلند می پوشیدیم . سعی می کردیم کمتر در انظار ظاهر شویم و به همین دلیل اغلب به بیرون شهر می رفتیم . یادم می آید در آن روزها معمولا به باغ حسام السلطنه در اکبرآباد می رفتم تا ناچار نباشم در انظار عموم مردم بی حجاب باشم . چون از خودمان اختیار نداشتیم مجبور به اطاعت از دستور شده بودیم . در مورد فرزندان خود اگر مطلبی گفتنی است بفرمایید. پس از ازدواج با سردار سپه فوری بچه دار شدم . اولین فرزندم عبدالرضا بود. عبدالرضا حال در آمریکا با همسر و فرزندانش زندگی می کند. الان 12سال است که هیچ تماسی با من نگرفته و حتی یک نامه هم نفرستاده است . فرزند بعدی من احمدرضا بود. او در سن 54سالگی به علت سرطان خون درگذشت . محمودرضا فرزند سوم من بود که بعدها با مریم اقبال ازدواج کرد ولی چند روز بعد از ازدواج از هم جدا شدند. الان هم در آمریکا زندگی می کند. فاطمه فرزند بعدی من است . در جوانی خواستگارهای زیادی داشت . برادرش محمودرضا با یک آمریکایی به نام هیلر دوست بود و همین دوستی به ازدواج هیلر با فاطمه انجامید. حاصل این ازدواج دو پسر و یک دختر بود. متاسفانه هیلر دیوانه و عصبی بود و فاطمه را خیلی اذیت کرد و دخترش را هم که آرزو نام داشت کشت . پسران فاطمه در حال حاضر تابعیت کشور آمریکا را دارند. رفتار هیلر با فاطمه باعث شد با دخالت دربار از هم طلاق بگیرند. فاطمه پس از طلاق با خاتمی ازدواج کرد. روابط آن دو با هم خوب بود و از هم دو پسر پیدا کردند. فرزندان فاطمه ازدواج کرده اند. گاهی با تلفن احوالم را می پرسند و گاهی کمک مالی جزئی هم می کنند. مدتی بعد تیمسار خاتم هم در اثر سقوط هواپیما کشته شد. آیا علت واقعی مرگ تیمسار خاتمی را می دانید؛ او مرد باعرضه و بالیاقتی بود و چون فرمانده نیروی هوایی بود شاه از او می ترسید و دستور داد تا به نحوی کشته شود. گفته می شد که خاتم با کمک آمریکاییها سیستمی را در هواپیمایی ایجاد کرده و با آنها وارد معامله در طرحهای چندین میلیون دلاری شده بود. این بود که شاه از او وحشت کرد. یک بار که برای ورزش کایت سواری رفته بود کاری کردند که سقوط کند. پس از سقوط به من تلفن کردند و گفتند در بیمارستان فوت کرده است . بیچاره فاطمه همین طور به دنبال جنازه سرگردان بود. آن از هیلر نکبت بیکاره و این هم از عاقبت خاتم . فاطمه بعد از کشته شدن خاتم دیگر ازدواج نکرد و سرانجام در اثر ابتلا به سرطان روده و بی نتیجه ماندن معالجات در سال 1366درگذشت . آخرین فرزندم حمیدرضا بود. او اصولا علاقه ای به تحصیل نداشت . به هر مدرسه ای که او را می فرستادند درس نمی خواند؛ اما به هر ترتیب که بود کلاس ششم ابتدایی را تمام کرد. بعد برای او یک معلم سرخانه به نام آقای جلیلی گرفتند. او هم به زور تا کلاس هشتم حمیدرضا را بالا آورد و چون طاقت نیاورد رفت . بعد از وقایع شهریور 1320بیکاره بود تا اینکه در سالهای 40و 41توانست دیپلم متوسطه بگیرد؛ آن هم نه در امتحانات عمومی بلکه برای او حوزه خاصی ترتیب دادند تا به عنوان دیپلمه شناخته شود. محمودرضا و احمدرضا هم در تحصیل زیاد موفق نبودند. به همین جهت بعد از شهریور سال 1320به کارهای اقتصادی پرداختند. حمیدرضا ابتدا با مینو دولتشاهی ازدواج کرد؛ اما از ابتدا هیچ توافق اخلاقی با هم نداشتند. تا اینکه کارشان به طلاق کشید. مینو قبلا دو بار ازدواج کرده و خیلی اهل معاشرت بود. حمیدرضا پس از آنکه مینو را طلاق داد با هما خامنه ازدواج کرد. مثل این که حمیدرضا و همسرش هما خامنه مدتی با تیمسار نصیری اختلاف و درگیری داشتند. علت این اختلاف چه بود؛ این سوال برای خیلی ها مطرح بود. یک بار که به طور خصوصی از هما پرسیده بودند چرا نصیری برای شما پرونده سازی می کند. در جواب گفته بود: زمانی که تیمسار نصیری رئیس شهربانی بود، دوستی به نام نیلوفر داشتم که خیلی زیبا بود و تیمسار نصیری به او نظر داشت . شبی نیلوفر با دوستش به منزل ما در صاحبقرانیه آمده بود. شب هم پیش ما ماندند و صبح روز بعد، پس از خوردن صبحانه ، ساعت 10خواستند بروند. آن زمان هنوز تاکسی سرویس خیلی معمول نبود و آنها پس از خارج شدن از منزل سوار تاکسی معمولی شدند. پس از حرکت و دور شدن از کاخ صاحبقرانیه ، اتومبیل شهربانی تاکسی را متوقف کرد و ماموران آن 2خانم را به اداره کل شهربانی پیش تیمسار نصیری بردند. ماموران به دستور نصیری از مدتی پیش نیلوفر را تحت نظر داشتند؛ اما در آن موقع توجه نکرده بودند که آنها از خانه حمیدرضا خارج شده اند. در اداره کل شهربانی وقتی که نصیری با نیلوفر مواجه شد به او گفت من رئیس شهربانی هستم و تو نمی توانی از چنگم فرار کنی . ظاهرا در آنجا بین نصیری و نیلوفر درگیری لفظی صورت گرفت و نصیری که از برخورد نیلوفر عصبانی شده بود بلافاصله دستور بازداشت نیلوفر و دوستش را در طبقه همکف ساختمان شهربانی صادر کرد. تقریبا 4ساعت بعد نیلوفر موفق شد از طریق همراهی و کمک یک سروان در بازداشتگاه با تلفن مرا در جریان بگذارد. فورا لباس پوشیدم و همین که خواستم از منزل بیرون بروم ، حمیدرضا پرسید چه شده؛ گفتم : نیلوفر را دستگیر کرده اند. فورا با اتومبیل خودم را به شهربانی رساندم و چون اتومبیل نمره دربار داشت نگهبان ها مانع نشدند و من داخل شدم . حتی از مسوول اطلاعات که پرسیدم آن 2خانم کجا هستند، نتوانست در مقابل من چیزی بگوید و جای آنها را نشانم داد. نیلوفر و دوستش روی نیمکتی نشسته بودند. درست زمانی که از نیلوفر می پرسیدم چی شده و چرا شما را اینجا آورده اند، یکدفعه پشت سرم صدایی شدید شنیدم . برگشتم دیدم حمیدرضا محکم با لگد به در کوبید به طوری که در از جای خود جدا شد و او در حالی که دستهایش را به کمر زده بود وارد شد. پشت سرش هم تیمسار خلعتبری ، معاون شهربانی با چهره ای درهم و نگران ایستاده بود. فهمیدم حمیدرضا پس از خارج شدن من از منزل ، بدون آن که متوجه شوم ، با اتومبیل دیگری دنبال من آمده . تیمسار خلعتبری آمد جلو و در برابر حمیدرضا احترام نظامی بجا آورد و گفت : قربان ، این 2خانم بدون اطلاع ما تازه به اینجا آمده اند و خیلی زود بیرون می آیند. حمیدرضا در حالی که همچنان دست به کمر بود به خلعتبری گفت : برو به رئیست بگو بیاید. نصیری که در طبقه بالا بود وقتی از جریان اطلاع یافت چون توجه داشت اگر حمیدرضا در این موقعیت و در حضور کادر شهربانی با او مواجه شود، احترامی برایش باقی نخواهد ماند. لذا از خلعتبری خواست تا حمیدرضا را نزد او به طبقه بالا بیاورد. خلعتبری پس از پایین آمدن از طبقه بالا به حمیدرضا گفت : تیمسار خواهش کردند شما به اتاق ایشان تشریف بیاورید. حمیدرضا این بار با صدای بلند گفت : بگو بیاید پایین . نصیری که حرفها را گوش می داد برای این که وضع بدتر نشود تصمیم گرفت خودش به سمت پایین حرکت کند. نصیری به طرف پایین حرکت کرد و همین که به پاگرد پله ها رسید، به حالت احترام نظامی پایین آمد. همه به حال سکوت ایستاده بودند و تماشا می کردند که اگر برادر شاه با تیمسار نصیری روبه رو شود چه اتفاقی خواهد افتاد. همین که نصیری به پله سوم رسید، حمیدرضا هم پایش را روی همان پله گذاشت ، بلافاصله به دوش نصیری چنگ انداخت و درجه و مدالهایش را کشید. لباس نصیری پاره شد و قسمتی از بدنش آشکار شد. همین که نصیری دوباره به حالت نظامی احترام کرد، حمیدرضا سیلی محکمی به صورت او زد. نصیری باز دستش را بالا آورد تا احترام نظامی کند و حمیدرضا سیلی دیگری به طرف دیگر صورتش زد. تیمسار خلعتبری که از سالها پیش مرا می شناخت و در حکم پدرم بود (زمانی که در خیابان صفی علیشاه زندگی می کردم با دخترش همکلاس بودم ) به من گفت : هما تو یک کاری بکن . این بود که من جلو رفتم و مانع کتک خوردن بیشتر نصیری شدم . خلعتبری هم برای این که جلوی آبروریزی بیشتر رئیس شهربانی را بگیرد، نصیری را به داخل نزدیکترین اتاق برد؛ اما حمیدرضا دست بردار نبود و توقع داشت نصیری از نیلوفر و دوستش معذرت خواهی کند. پس از این جریان ، نصیری کینه حمیدرضا را به دل گرفت . او را زیر نظر داشت و هر نقطه ضعف او را به شاه گزارش می داد. سایر اعضای خانواده پهلوی هم کمابیش با نصیری رابطه خوبی نداشتند. هرطرف که برای گردش و تفریح می رفتند، می دانستند که نصیری و ساواک آنان را زیر نظر دارند و کلیه اعمال و رفتارشان را به دربار و شاه گزارش خواهند داد. حتی می دانید که گاهی دربار اخطارهایی به بعضی اعضای خاندان سلطنت می داد چون شوک ونات دربار پهلوی را رعایت نمی کردند. همه این اخطارها بر اساس گزارش های نصیری و ساواک بود. از این بابت علاوه بر حمیدرضا، دیگران هم از دست نصیری کلافه بودند. عبدالرضا، محمودرضا، اشرف و حمیدرضا چشم دیدن نصیری را نداشتند و حتی می دانم که قصد کشتن او را داشتند و شاه از این موضوع اطلاع داشت . موضوعی که موجب این کدورت و دشمنی شده بود آن بود که اینها در ملاعام کارهایی می کردند که واقعا خلاف شوک ونات بود؛ مثلا به سد کرج می رفتند، پتو می انداختند، عرق خوری می کردند و کارهای زشت دیگری که مردم عادی انتظار آن را از اعضای خاندان شاهی نداشتند؛ نصیری و عواملش هم این گونه کارها را به دربار و شاه گزارش می دادند. حمیدرضا از هما خامنه دو فرزند پیدا کرد که هر دو فوت کردند. حمیدرضا بعد از جدا شدن از هما خامنه با حوری خامنه (خواهر هما) عروسی کرد که از او هم یک پسر دارد؛ مثل اینکه این پسر حالا در آمریکاست . در مورد حمیدرضا باید گفت که از اوان جوانی متاسفانه به طرف مواد مخدر کشیده شد. قبل از انقلاب به جرم اعتیاد دستگیر شد و مدت هشت ماه در زندان بود تا ترک کند اما موفق نشد و پس از آزادی از زندان به هروئین رو آورد. بعد از انقلاب با برادر همسرش به نام هرمز وحید به قاچاق مواد مخدر ادامه داد که هر دو بازداشت شدند. به نظر من مرگ حمیدرضا مشکوک بود و حوری خامنه در این کار نقش داشت . شبی که به دعوت حوری به منزلش رفته بود وقتی که برگشت از این رو به آن رو شده بود و چون روز عاشورا بود و همه تعطیل بودند دکتر پیدا نشد و او درگذشت . این واقعه در سال 1371اتفاق افتاد و او را در بهشت زهرا به خاک سپردند. به طور کلی هیچ کدام از فرزندانم در ازدواجهای خودشان موفق نبودند و این برای من بسیار رنج آور بود. دلیل اصلی این امر هم دربار و شرایطی بود که بر زندگانی آنها حاکم شد. در موقع تبعید رضاشاه ، گویا شما از میان همسرانش ، او را در این تبعید همراهی کردید. به طور کلی درباره چگونگی مسافرت خودتان به موریس مطالبی را بیان بفرمایید. در این سفر افراد زیادی همراه ما نبودند. غیر از من و بچه های رضاشاه و خواهرم ، چند خدمتکار و آشپز هم بودند. علی ایزدی پیشکار رضاشاه هم بود. در ابتدا برای ما معلوم نبود که مقصد کشتی کجا خواهد بود تا این که سر از بمبئی در آوردیم . در ساحل بمبئی هنوز از کشتی پیاده نشده بودیم که ناگهان دیدیم از دور یک ماشین به طرف ما نزدیک می شود. وقتی به ما رسیدند چند مامور انگلیسی با مسلسل و اسلحه داخل آن بودند. پسران رضاشاه خواستند از کشتی پیاده شوند و احتیاجات خود را خریداری کنند؛ اما ماموران به هیچیک از اعضای خاندان پهلوی اجازه پیاده شدن ندادند. قرار شد هر کس چیزی می خواهد پولش را به ماموران بدهد و آنان خریداری کنند. همین طور هم شد، ماموران پولها را گرفتند و چیزهایی خریدند؛ مقداری از پولها را هم به جیب زدند. رضاشاه خیلی عصبانی بود. شاهپورها هم اشک در چشمانشان جمع شده بود. جزیره قشنگی بود. خواهرم از یک شخص محلی خواهش کرد آدرس جایی که رسیده بودیم را بنویسد. او هم آدرس را روی جعبه شکلات نوشت . وقتی که خواهرم به ایران آمد آن را به محمدرضا شاه نشان داد و معلوم شد رضاشاه و همراهان را به موریس برده اند. خاطرات شما از موریس حتما شنیدنی است . چند ماه در موریس بودید و رفتار رضاشاه در آنجا چگونه بود؛ رضاشاه در موریس سعی داشت رادیو ایران را بگیرد؛ ولی صدا خیلی ضعیف بود. شاه بسیار ناراحت و عصبی بود و بیشتر وقت خود را صرف حرف زدن با خود می کرد. هر وقت اسمی از دولتمردان روزگار خود را می شنید با صدای بلند فریاد می کشید و گریه می کرد و حتی با دست به سر خود می کوبید. روزهای اول اقامت در موریس ، شاه چنین حالاتی داشت . رفته رفته از خود و رفتار پسرش محمدرضا مایوس شده بود. گاهی که در محوطه باغ قدم می زد، نسبت به اوضاع ایران اظهار نگرانی می کرد و می گفت می ترسم اوضاع کشور آشفته بشود و پسرم بی مبالاتی کند و دوباره در کشور آخوندبازی راه بیفتد. او میانه خوبی با آخوندها نداشت . از پسرش هم ناراحت بود و زیر لب گله می کرد و به او فحش می داد و می گفت پسرم مرا فراموش کرده چون دیر برای او پول می فرستاد؛ ولی هر چقدر که پول می خواست برای او فرستاده می شد و ایزدی هم برای بچه ها خرج می کرد. موقع قدم زدن در باغ ، من هم پشت سرش راه می افتادم . مارمولک های بزرگ هم مرتبا روی سر او و من می افتادند. آنجا هوا خیلی گرم و محیط آلوده بود و رضاشاه بیمار روزبه روز ضعیفتر و ناتوان تر می شد. شبها یک هفت تیر هم زیر سرش می گذاشت . وقتی داخل اتاق می شدم نگران می شد و می پرسید کیه کیه ؛ مرا که می دید خیالش راحت می شد. او خیلی نگران بود و دائما احساس ناامنی می کرد. در طول مدتی که در موریس بودم ، هر روز که می گذشت رضاشاه بیشتر بهانه می گرفت . یک روز ظهر در سالن نشسته و منتظر بودیم غذا بیاورند. یک دقیقه گذشت ولی خبری از غذا نشد. ناگهان همه دیدیم بشدت به صورت و سر خود می کوبد. از بس که ناراحت بود و تحمل یک دقیقه صبر نداشت . من هم جرات نداشتم بگویم سرت درد می گیرد؛ اینقدر بی تابی نکن . یک شب هم به خاطر نوه اش ، شهناز گریه می کرد، چون شنیده بود بیمار است . پدر ایزدی مرده بود و رضاشاه اجازه بازگشت به او نمی داد. هر روز او را صدا می کرد و می گفت کاغذ و قلم بیاور. ایزدی هم همیشه آماده بود. رضاشاه مطلبی می گفت و او می نوشت . بعد می گفت : نشد، کاغذ را پاره کن و دوباره بنویس ! یکی ، دو بار که بچه ها رفتند تا از جریان نامه ها اطلاع حاصل کنند، آنها را از اتاق بیرون کرد. من هم در این مواقع کمتر دخالت می کردم . علی ایزدی در موریس منشی و همه کاره رضاشاه بود.من حدود هشت ماه در موریس بودم و قبل از عزیمت رضا شاه و خانواده اش به ژوهانسبورگ به ایران برگشتم ، هنگام خداحافظی با رضاشاه دیدم دیگر چیزی جز پوست و استخوانی از او باقی نمانده است . پس از بازگشت به ایران ، رفتار خاندان پهلوی با شما چگونه بود؛ به طور کلی معاشرت زیادی با آنان نداشتم . گاهی محمدرضا شاه احوالم را می پرسید. اشرف و شمس در زمان کودکیشان تحت تاثیر کینه مادرشان با من دعوا و مرافعه می کردند. شمس پس از ازدواج با فریدون جم ، از همان ابتدا روابط خوبی با او نداشت و او را نمی خواست . اشرف را کمتر می دیدم ؛ از بس که بداخلاق بود و خیلی شیطنت داشت . کارش دوبه هم زنی و تفتین بوده و هست . او بلایی بود که همه از کارهای او خبر دارند. دیگران همیشه به من می گفتند تو خیلی خوب دوام آورده ای که توانستی با اینها زندگی کنی . شاهپور علیرضا را هم دیده بودم . او به من محبت داشت . شنیده بودم که کشته شدن او به دستور شاه بوده است . چه شد که پس از انقلاب به خارج از کشور نرفتید؛ لطفا درباره وضعیت خودتان پس از انقلاب توضیح دهید. جایی را نداشتم که بروم . قبل از انقلاب در خیابان هفتم سعدآباد خانه ای داشتم و آنجا زندگی می کردم . بعد از انقلاب خانه و ماشین ها را مصادره کردند. پس از آن به خانه حمیدرضا در خیابان زعفرانیه روبه روی سفارت کویت رفتم و مدتی در آنجا زندگی کردم تا این که آنجا هم مصادره شد. بعد از آن بنیاد، این خانه را که می بینید در خیابان پسیان در اختیارم قرار داده و قرار است تا زمانی که زنده ام اینجا باشم . در حال حاضر با هیچکدام از اقوام خودم ارتباط ندارم ، با آنها معاشرت نمی کنم و همه را ترک کرده ام . مرده شور فامیل را ببرد که هیچکدام محبت ندارند. الان حتی فرزندانم دیگر با من تماس نمی گیرند. نمی دانم چرا، آیا ملاحظه می کنند یا می ترسند؛ نمی دانم . فقط گاهی اوقات بچه های فاطمه تماس می گیرند و کمکهای جزیی می فرستند. هیچکدام از فرزندانم از خودشان سوال نمی کنند که آیا از اول همین اندازه بودند یا این که کم کم بزرگ شده اند. در حال حاضر دلخوشی من محبتی است که همسایه های این ساختمان نسبت به من دارند.