چگونه می‌توان نگاه جامعه به نابینایان را تغییر داد؟
اشتغال، چالش اصلی نابینایان
زندگی در شهری که برای همه طراحی نشده، برای نابینایان هر‌روز نوعی مبارزه است. از پیاده‌روهایی که ناگهان به تنه درخت یا جدول خیابان ختم می‌شوند تا پل‌هایی که رمپ و مسیر ایمن ندارند، همه‌چیز گواه آن است که مبلمان شهری ما هنوز برای حضور فعال افراد دارای اختلال بینایی آماده نیست. هرچند در سال‌های اخیر اقداماتی برای مناسب‌سازی فضاهای عمومی انجام شده اما هنوز مسیر روشنی در پیش نیست و نابینایان با چالش‌های فراوانی در تردد، اشتغال و دسترسی به خدمات شهری روبه‌رو هستند.
افراد دارای معلولیت بینایی بخشی از سرمایه انسانی ارزشمند جامعه‌اند؛ افرادی تحصیل‌کرده، توانمند و باانگیزه که در حوزه‌های مختلف عملکرد درخشانی دارند. با این حال، سهم آنان از بازار کار و فرصت‌های شغلی بسیار اندک است. نگاه‌های سنتی و باورهای اشتباه درباره توانمندی این افراد، بزرگ‌ترین مانع در برابر حضورشان در محیط‌های کاری است. جامعه هنوز یاد نگرفته که نابینایی به‌معنای ناتوانی نیست.
امروز که در آستانه روز جهانی عصای سفید قرار داریم، زمان آن رسیده که نگاه‌ها از سطح شعار فراتر رود. خدمت به افراد دارای معلولیت بینایی نباید فقط در یک روز از سال خلاصه شود. آنها نه نیازمند ترحم‌اند و نه درخواست امتیاز ویژه دارند؛ تنها می‌خواهند جامعه، شهر و قانون، آنها را همان‌گونه که هستند، بپذیرد و مسیر زندگی را برای‌شان هموار کند. برای روشن‌شدن زوایای مختلف این موضوع با افروز صفاری‌فرد، مدیرکل پیشگیری از معلولیت‌ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت‌وگویی داشتیم که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید.
چند نفر از افراد دارای معلولیت و به طور خاص معلولیت بنیادی تحت پوشش سازمان بهزیستی هستند؟
در حال حاضر حدود یک میلیون و۶۰۰هزار نفر از افراد دارای معلولیت تحت پوشش حوزه معاونت توانبخشی سازمان قرار دارند که از این تعداد، حدود ۲۵۴ هزارنفر دارای اختلالات بینایی با شدت‌های مختلف هستند؛ از کم‌بینایی گرفته تا نابینایی شدید و خیلی شدید. فرآیند دریافت خدمات برای افراد دارای معلولیت در بهزیستی هم این‌گونه است که نخستین مرحله برای هر‌فرد، حضور در کمیسیون‌های پزشکی توانبخشی است. در این کمیسیون‌ها نوع و شدت معلولیت فرد بررسی و تأیید و سپس براساس آن، فرد از خدمات مختلف سازمان بهره‌مند می‌شود.
سازمان بهزیستی چه برنامه‌هایی در زمینه پیشگیری از معلولیت‌های بینایی دارد؟
یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ما، طرح غربالگری اختلالات بینایی و تنبلی چشم در کودکان است. این طرح حدود ۳۰ سال است که در کشور اجرا می‌شود و گروه هدف آن کودکان ۳ تا ۶ سال هستند. هر کودک در این بازه سنی، سه نوبت غربالگری می‌شود تا در صورت وجود هرگونه اختلال بینایی، به‌موقع شناسایی و درمان شود؛ چون این اختلالات اگر زود تشخیص داده شوند، قابل درمان هستند و می‌توان از بروز معلولیت‌های بینایی پیشگیری کرد.
سال گذشته توانستیم حدود ۸۵ درصد از کودکان ۳ تا ۶ سال کشور را غربالگری کنیم و معمولا هر سال همین میزان پوشش را داریم. از زمان آغاز اجرای این برنامه در سال ۱۳۷۵ تاکنون، حدود ۶۲ میلیون کودک مورد غربالگری قرار گرفته‌اند. در مجموع این غربالگری‌ها، حدود دو میلیون کودک دارای اختلال بینایی شناسایی شده‌اند و حدود ۴۱۱ هزار کودک نیز تنبلی چشم داشته‌اند. خوشبختانه با تشخیص و مداخله به‌موقع، بسیاری از این کودکان بینایی خود را حفظ کرده‌اند و از بروز معلولیت‌های بینایی در آینده پیشگیری شده است. البته، خدمات غربالگری برای همه کودکان رایگان انجام می‌شود. همچنین خانواده‌های نیازمند در صورت تشخیص اختلال بینایی، از کمک‌هزینه عینک، درمان یا جراحی‌های لازم برخوردار می‌شوند. بهزیستی وضعیت این کودکان را تا ده سال بعد نیز پیگیری می‌کند تا از بهبود کامل و عدم بازگشت مشکل مطمئن شویم.
یکی از برنامه‌های پیشگیری سازمان بهزیستی، در حوزه اختلالات ژنتیکی است؛ لطفا در این زمینه توضیح دهید.
یکی از برنامه‌های مهم ما پیشگیری از بروز معلولیت‌های ژنتیکی است. در این طرح، خانواده‌هایی که خود یا بستگان‌شان دارای معلولیت هستند یا در معرض ریسک بالای تولد فرزند دارای معلولیت قرار دارند، برای مشاوره ژنتیک به مراکز بهزیستی مراجعه می‌کنند. در این فرآیند، مشاوره تخصصی و کمک‌هزینه انجام آزمایش‌های ژنتیک در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرد. این آزمایش‌ها به شناسایی ژن‌های معیوب کمک می‌کنند تا از بروز معلولیت در نسل بعد پیشگیری شود. خانواده‌هایی که فرزند معلول دارند نیز می‌توانند با حصول اطمینان از سلامت جنین در بارداری‌های بعدی، تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری داشته باشند.
پس از تایید نوع معلولیت در کمیسیون‌های پزشکی، چه خدماتی در اختیار افراد نابینا و کم‌بینا قرار می‌گیرد؟
بعد از تایید معلولیت، خدمات توانبخشی به افراد ارائه می‌شود. ما مراکز روزانه‌ای داریم که برای خانواده‌هایی که کودک نابینا دارند، خدمات آموزشی و توانبخشی ارائه می‌کنند؛ از جمله آموزش جهت‌یابی، تقویت سایر حواس، افزایش استقلال فردی و آموزش فناوری‌های کمکی. البته تعداد این مراکز در همه شهرستان‌ها زیاد نیست، چرا که تاسیس آنها نیازمند مشارکت بخش خصوصی است. در حال حاضر، سازمان بهزیستی برای هر‌فرد تحت پوشش این مراکز، یارانه ماهانه بین ۴ تا ۵ میلیون تومان پرداخت می‌کند تا بتوانند خدمات آموزشی، نرم‌افزاری، فناوری‌های نوین توانبخشی، مشاوره خانواده و آموزش مهارت‌های زندگی را دریافت کنند. همچنین، وسایل کمک توانبخشی ویژه نابینایان و کم‌بینایان نیز به‌صورت مستمر ارائه می‌شود؛ از جمله عصای سفید، ساعت گویا و بریل، تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، برجسته‌نگار، درشت‌نما و ذره‌بین. افراد می‌توانند از طریق مددکار خود درخواست این وسایل را ثبت کنند تا در اختیارشان قرار گیرد.
در زمینه فعالیت‌های فرهنگی و هنری چه برنامه‌هایی دارید؟
سازمان بهزیستی برنامه‌های هنردرمانی متنوعی برای افراد دارای اختلال بینایی دارد. این برنامه‌ها شامل نمایش‌درمانی و موسیقی‌درمانی است و مربیان هنری آموزش‌دیده در این حوزه فعالیت می‌کنند. در حال حاضر، ۹ گروه نمایشی از نابینایان در حال آماده‌سازی برای شرکت در جشنواره‌های منطقه‌ای و بین‌المللی هستند.
علاوه بر آن، در مجتمع فرهنگی نابینایان رودکی، کتاب‌ها و منابع آموزشی موردنیاز دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا به‌صورت کتاب گویا یا بریل تولید می‌شود. این خدمات کمک کرده بسیاری از افراد دارای اختلال بینایی بتوانند وارد دانشگاه شده و از منابع آموزشی مورد نیازشان بهره‌مند گردند.
در قالب طرح توانمندسازی نابینایان، آموزش‌های متنوعی ارائه می‌شود؛ از جمله آموزش مهارت‌های شغلی، روان‌شناختی، کار با کامپیوتر، ورزش و مهارت‌های ارتباطی. این آموزش‌ها باعث افزایش مشارکت اجتماعی و آمادگی برای ورود به بازار کار می‌شود.
برخی از این افراد نیاز به حمایت‌های ویژه در زندگی روزمره دارند. سازمان بهزیستی چه خدماتی برای آنها در نظر گرفته است؟
یکی از برنامه‌ها، ایجاد خانه‌های توانبخشی است. این خانه‌ها محیطی مشابه منزل دارند و محل زندگی حدود ۸۰ نفر از افراد دارای معلولیت بینایی (و سایر معلولیت‌ها) هستند که خانواده امکان نگهداری آنها را ندارند. همچنین، این افراد مانند سایر گروه‌های دارای معلولیت از خدمات حمایتی از جمله مستمری ماهانه، کمک‌هزینه پرستاری، کمک‌هزینه ایاب‌و‌ذهاب درون‌شهری و برون‌شهری و کمک‌هزینه مناسب‌سازی منزل بهره‌مند می‌شوند. در سال گذشته حدود ۸۰۰ نفر از نابینایان از خدمات مناسب‌سازی منزل استفاده کرده‌اند.
طبق قانون، تحصیل نابینایان در دانشگاه‌ها باید رایگان باشد. در این زمینه سازمان بهزیستی چه کمکی می‌کند؟
بله، براساس ماده ۹ قانون حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت، پرداخت شهریه دانشگاه برای دانشجویان دارای معلولیت بینایی برحسب شدت معلولیت انجام می‌شود. در دستورالعمل مربوطه مشخص شده که سازمان بهزیستی چه درصدی از شهریه را پرداخت کند. در مواردی که شدت معلولیت بالا باشد، این میزان حتی تا ۱۰۰ درصد شهریه نیز قابل پرداخت است. کمک قابل توجهی برای ادامه تحصیل افراد نابینا به شمار می‌آید.
خوشبختانه بسیاری از افراد دارای معلولیت بینایی در آزمون‌های ورودی دانشگاه‌ها موفق بوده‌اند. در حال حاضر بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ دانشجوی نابینا از حمایت‌های مالی بهره‌مند هستند و علاوه بر آن، دانش‌آموزان نابینا نیز کمک‌هزینه تحصیلی دریافت می‌کنند.
برای دسترسی افراد نابینا به منابع مطالعاتی و علمی چه اقداماتی انجام شده است؟
سازمان بهزیستی تلاش کرده منابع مطالعاتی موردنیاز نابینایان را به‌صورت کتاب‌های گویا و بریل در اختیارشان بگذارد. با این حال، لازم است کتابخانه‌ها و مراکز علمی کشور هم در این زمینه فعال‌تر شوند تا دسترسی افراد نابینا به منابع آموزشی افزایش یابد. اگر محل کار یا تحصیل این افراد به لحاظ فیزیکی و نرم‌افزاری مناسب‌سازی شود، آنها می‌توانند مانند سایر افراد، کاملا مستقل کار کنند. استفاده از نرم‌افزارهای ویژه نابینایان در سیستم‌های کامپیوتری، وابستگی آنها را به دیگران کاهش می‌دهد و استقلال شغلی‌شان را تقویت می‌کند.
آیا برنامه‌های ویژه‌ای برای افراد دارای معلولیت بینایی ساکن در روستاها دارید؟
حدود یک‌سوم جامعه هدف ما در روستاها زندگی می‌کنند. این افراد از برنامه توانبخشی مبتنی بر جامعه استفاده می‌کنند که شامل خدمات آموزشی، ورزشی و فرهنگی است. در این طرح، برنامه‌هایی مانند ورزش‌ها و بازی‌های بومی-محلی نیز برای نابینایان روستایی برگزار می‌شود. سال گذشته حدود ۱۰۰ نفر در این برنامه‌ها شرکت کردند. لازم به ذکر است، یکی از رویکردهای مهم ما آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی اجتماعی در زمینه توانمندی‌های نابینایان است. این‌کار از طریق انجمن‌ها، تولید موشن‌گرافی، تیزرهای آگاه‌سازی و مصاحبه‌های رسانه‌ای انجام می‌شود تا جامعه بیش از پیش با توانایی‌ها و ظرفیت‌های افراد دارای معلولیت بینایی آشنا شود.
مهم‌ترین مشکلات و چالش‌های افراد دارای معلولیت بینایی چیست؟
یکی از مهم‌ترین مشکلات این عزیزان، مساله اشتغال است. بسیاری از افراد دارای معلولیت بینایی، تحصیلات عالی دارند و از توانمندی‌های علمی و مهارتی خوبی برخوردارند اما متاسفانه زمینه اشتغال آنها به‌اندازه کافی فراهم نیست. طبق ماده ۱۵قانون حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت، سه درصد از سهمیه استخدام‌های دولتی باید به افراد دارای معلولیت اختصاص یابد اما در عمل، افراد نابینا کمترین میزان جذب را در میان سایر گروه‌های دارای معلولیت دارند.
در آزمون‌های استخدامی، پس از قبولی اولیه، کمیسیون‌هایی برای بررسی توانایی افراد نسبت به شغل انتخابی تشکیل می‌شود و کارشناسان ما نیز در این کمیسیون‌ها حضور دارند تا توانمندی افراد را تایید کنند. با این‌حال، برخی سازمان‌ها تمایل کمتری به جذب افراد دارای معلولیت بینایی دارند و بیشتر ترجیح می‌دهند افرادی با معلولیت‌های خفیف‌تر را استخدام کنند. معتقدیم باید اعتماد بیشتری به توانایی و مهارت‌های افراد نابینا ایجاد شود، چراکه این افراد توانایی انجام بسیاری از وظایف شغلی را دارند و می‌توانند در محیط کار به‌خوبی بدرخشند.
در زمینه مناسب‌سازی فضاها و دسترسی نابینایان چه اقداماتی انجام شده و چه چالش‌هایی وجود دارد؟
موضوع مناسب‌سازی محیط‌های شهری و فضاهای عمومی یکی دیگر از چالش‌های جدی است که البته همه افراد دارای معلولیت با آن مواجه‌اند. برای افراد نابینا، علاوه بر فضای فیزیکی، فضای مجازی هم اهمیت زیادی دارد. دسترسی به وب‌سایت‌ها، اپلیکیشن‌ها و سامانه‌های خدماتی می‌تواند نقش مؤثری در استقلال و توانمندسازی آنها داشته باشد. با این حال، هنوز بسیاری از تولیدکنندگان نرم‌افزار و سامانه‌های الکترونیکی، استانداردهای دسترس‌پذیری را رعایت نمی‌کنند.
در حال حاضر، دبیرخانه مناسب‌سازی کشور با مسئولیت سازمان بهزیستی و ریاست وزیر کشور، پیگیر این موضوع است و جلسات منظم در این زمینه برگزار می‌شود. استانداردهای لازم تدوین شده اما برای اجرای کامل آن نیاز به همکاری و انگیزه بیشتر از سوی تولیدکنندگان نرم‌افزار و طراحان سامانه‌ها وجود دارد.
وضعیت مناسب‌سازی فضاهای شهری برای تردد افراد دارای معلولیت بینایی چگونه است؟
موضوع مناسب‌سازی مبلمان شهری از مسائل بسیار مهم برای نابینایان است. این افراد در تردد شهری با خطراتی مانند افتادن در جوی آب، برخورد با موانع، یا حتی تصادف مواجه می‌شوند. درسال‌های اخیر اقدامات زیادی برای مناسب‌سازی فضاهای عمومی انجام شده اما هنوز هم مشکلات زیادی وجود دارد و این اقدامات کافی نیست. در برخی نقاط، مسیر ویژه نابینایان در پیاده‌روها ایجاد شده اما به‌درستی اجرا یا نگهداری نمی‌شود. برای مثال، دیده شده که مسیرهای سنگ‌فرش ویژه نابینایان ناگهان به یک مانع، مانند تنه درخت یا جدول خیابان ختم می‌شود. از‌طرفی، موتورسواران نیز گاهی از این مسیرها عبور می‌کنند که خطرات جدی برای نابینایان ایجاد می‌کند. به‌نظر می‌رسد نظارت شهرداری‌ها بر پیمانکاران باید بیشتر شود تا استانداردهای مناسب‌سازی به‌درستی رعایت گردد. البته تلاش‌هایی هم انجام شده که قابل تقدیر است، ولی همچنان با وضعیت مطلوب فاصله زیادی داریم.
در زمینه وسایل کمک توانبخشی، چه مشکلاتی برای افراد نابینا وجود دارد؟
برخی از وسایل کمک توانبخشی موردنیاز نابینایان از نوع «های‌تک» یا فناوری پیشرفته هستند؛ مثل دستگاه‌های برجسته‌نگار و ابزارهای دیجیتال خواندن متن. متاسفانه قیمت این وسایل به‌دلیل افزایش نرخ ارز بسیار بالا رفته و تامین آنها برای سازمان دشوار شده است. اگرچه بهزیستی تا حد امکان تجهیزات پایه مانند عصای سفید، ساعت گویا، ذره‌بین و نرم‌افزارهای خوانشگر را در اختیار افراد قرار می‌دهد اما در حوزه تجهیزات پیشرفته هنوز با محدودیت منابع مالی مواجه‌ایم. امیدواریم با حمایت‌های بین‌بخشی و جذب اعتبارات بیشتر، بتوانیم این نیازها را بهتر پاسخ دهیم.
آیا در حوزه خدمات بانکی و دسترسی به خدمات عمومی نیز مشکلاتی وجود دارد؟
بله، در حوزه خدمات بانکی هم مشکلاتی وجود دارد. برخی بانک‌ها اقداماتی برای نصب دستگاه‌های خودپرداز مناسب‌سازی‌شده انجام داده‌اند اما در سطح شعب همچنان نابینایان برای انجام امور بانکی با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند. برای مثال، هر بانک شیوه متفاوتی دارد؛ بعضی از بانک‌ها فقط با حضور قیم خدمات ارائه می‌دهند، برخی امضا را قبول دارند و بعضی دیگر مهر برجسته را شرط می‌دانند. این تفاوت رویه‌ها باعث سردرگمی و ناتوانی نابینایان در انجام امور شخصی‌شان می‌شود. ما معتقدیم باید نظام واحدی برای دسترسی مستقل نابینایان به خدمات بانکی و اداری تدوین و اجرا شود تا شان و استقلال این افراد حفظ گردد.
آیا خدمات درمانی و هزینه‌های عمل‌های چشم یا پیوند قرنیه هم تحت پوشش سازمان قرار دارد؟
بله، تمامی افراد دارای معلولیت از کمک‌هزینه‌های درمانی و توانبخشی بهره‌مند می‌شوند. همه این افراد تحت پوشش بیمه درمانی هستند و براساس ماده ۶ قانون حمایت از معلولین، خدمات توانبخشی نیز تحت پوشش بیمه قرار گرفته است.
در صورتی که فرد نیاز به عمل جراحی یا درمان خاصی مانند پیوند قرنیه داشته باشد، می‌تواند پس از انجام درمان و ارائه فاکتورهای هزینه به مددکار خود در شهرستان محل سکونت، کمک‌هزینه درمانی دریافت کند. این کمک‌ها بخشی از تعهدات حمایتی سازمان بهزیستی برای ارتقای کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت است.
خانواده‌های افراد نابینا چه نیازهایی دارند و نقش جامعه در حمایت از این گروه چیست؟
خانواده‌ها نقش بسیار مهمی در فرآیند توانبخشی دارند. والدین کودکان نابینا باید آموزش ببینند که چگونه با فرزندشان تعامل کنند و از ظرفیت خدمات توانبخشی موجود بهره‌مند شوند. در کنار خانواده‌ها، آگاه‌سازی جامعه درباره توانمندی‌های نابینایان نیز اهمیت زیادی دارد. جامعه باید این واقعیت را بپذیرد که افراد نابینا می‌توانند مستقل، تحصیل‌کرده، شاغل و فعال در اجتماع باشند. رسانه‌ها و انجمن‌های تخصصی در این زمینه وظیفه مهمی دارند و باید تلاش کنند نگاه جامعه از ترحم به توانمندی تغییر کند.
روز «عصای سفید» نماد توجه به حقوق و توانمندی‌های افراد دارای معلولیت بینایی است اما امیدواریم نگاه مسئولان و جامعه به این موضوع محدود به یک روز در سال نباشد. لازم است در تمام طول سال، هم دستگاه‌های اجرایی و هم مردم در کنار سازمان بهزیستی باشند تا بتوانیم زندگی مستقل، ایمن و شرافتمندانه‌تری برای نابینایان فراهم کنیم.
به‌نظر شما جامعه ما نیاز به فرهنگ‌سازی دارد تا حضور افراد نابینا در محیط‌های کاری، تحصیلی و اجتماعی پررنگ‌تر شود؟
قطعا بله. آموزش و آگاه‌سازی جامعه نقش کلیدی در این زمینه دارد. هرچه توانمندی‌های افراد نابینا و کم‌بینا از طریق رسانه‌ها و مجامع عمومی بیشتر و بهتر معرفی شود، باور جامعه نسبت به توانایی این افراد افزایش پیدا می‌کند و مسیر تحرک و حضور اجتماعی‌شان هموارتر می‌شود. در حال حاضر، بزرگ‌ترین چالش نابینایان در کشور، اشتغال است. با این‌که بسیاری از این عزیزان دارای تحصیلات عالی هستند اما در جذب در ادارات و نهادهای دولتی با مشکل مواجه‌اند. طبق قانون، سه درصد از سهمیه استخدام‌ها باید به افراد دارای معلولیت اختصاص یابد اما متاسفانه بسیاری از دستگاه‌ها تمایل دارند این سهمیه را به افرادی با معلولیت‌های خفیف‌تر اختصاص دهند و نسبت به نابینایان نگرانی‌هایی دارند، در حالی که واقعیت این است که نابینایان از سایر حواس خود بسیار قوی‌تر استفاده می‌کنند. ما وکلای توانمند، مشاوران برجسته، حقوقدانان، اساتید و سخنوران ممتازی در میان نابینایان داریم که شایستگی حضور در هرگونه محیط علمی و شغلی را دارند. جامعه باید این ظرفیت را باور کرده و برای آن فضا فراهم کند.
فرهنگ‌سازی از کجا باید آغاز شود؟
فرهنگ‌سازی باید از درون خانواده شروع شود. در سازمان بهزیستی و به‌ویژه در قالب برنامه توانبخشی مبتنی بر جامعه که حدود ۶۰۰ هزار فرد دارای معلولیت را پوشش می‌دهد، آموزش‌هایی به خانواده‌ها ارائه می‌کنیم تا بدانند چگونه با فرزند نابینای خود تعامل کنند و مسیر رشد او را هموار سازند.
فرهنگ‌سازی از خانواده آغاز می‌شود، سپس در مدرسه و محیط‌های محلی ادامه می‌یابد و در نهایت به حضور فعال در جامعه بزرگ منتهی می‌شود. نکته مهم این است که حمایت واقعی با باور به توانمندی آغاز می‌شود. ما نباید حمایت را صرفا مادی بدانیم، بلکه باید کمک کنیم فرد نابینا بتواند مستقل و توانمند مسیر زندگی خود را طی کند. این امر نیازمند آگاه‌سازی و تغییر نگرش در جامعه است.
امروز که در آستانه روز جهانی عصای سفید قرار داریم، زمان آن رسیده که نگاه‌ها از سطح شعار فراتر رود. خدمت به افراد دارای معلولیت بینایی نباید فقط در یک روز از سال خلاصه شود. آنها نه نیازمند ترحم‌اند و نه درخواست امتیاز ویژه دارند؛ تنها می‌خواهند جامعه، شهر و قانون، آنها را همان‌گونه که هستند، بپذیرد و مسیر زندگی را برای‌شان هموار کند. برای روشن‌شدن زوایای مختلف این موضوع با افروز صفاری‌فرد، مدیرکل پیشگیری از معلولیت‌ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت‌وگویی داشتیم که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید.
چند نفر از افراد دارای معلولیت و به طور خاص معلولیت بنیادی تحت پوشش سازمان بهزیستی هستند؟
در حال حاضر حدود یک میلیون و۶۰۰هزار نفر از افراد دارای معلولیت تحت پوشش حوزه معاونت توانبخشی سازمان قرار دارند که از این تعداد، حدود ۲۵۴ هزارنفر دارای اختلالات بینایی با شدت‌های مختلف هستند؛ از کم‌بینایی گرفته تا نابینایی شدید و خیلی شدید. فرآیند دریافت خدمات برای افراد دارای معلولیت در بهزیستی هم این‌گونه است که نخستین مرحله برای هر‌فرد، حضور در کمیسیون‌های پزشکی توانبخشی است. در این کمیسیون‌ها نوع و شدت معلولیت فرد بررسی و تأیید و سپس براساس آن، فرد از خدمات مختلف سازمان بهره‌مند می‌شود.
سازمان بهزیستی چه برنامه‌هایی در زمینه پیشگیری از معلولیت‌های بینایی دارد؟
یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ما، طرح غربالگری اختلالات بینایی و تنبلی چشم در کودکان است. این طرح حدود ۳۰ سال است که در کشور اجرا می‌شود و گروه هدف آن کودکان ۳ تا ۶ سال هستند. هر کودک در این بازه سنی، سه نوبت غربالگری می‌شود تا در صورت وجود هرگونه اختلال بینایی، به‌موقع شناسایی و درمان شود؛ چون این اختلالات اگر زود تشخیص داده شوند، قابل درمان هستند و می‌توان از بروز معلولیت‌های بینایی پیشگیری کرد.
سال گذشته توانستیم حدود ۸۵ درصد از کودکان ۳ تا ۶ سال کشور را غربالگری کنیم و معمولا هر سال همین میزان پوشش را داریم. از زمان آغاز اجرای این برنامه در سال ۱۳۷۵ تاکنون، حدود ۶۲ میلیون کودک مورد غربالگری قرار گرفته‌اند. در مجموع این غربالگری‌ها، حدود دو میلیون کودک دارای اختلال بینایی شناسایی شده‌اند و حدود ۴۱۱ هزار کودک نیز تنبلی چشم داشته‌اند. خوشبختانه با تشخیص و مداخله به‌موقع، بسیاری از این کودکان بینایی خود را حفظ کرده‌اند و از بروز معلولیت‌های بینایی در آینده پیشگیری شده است. البته، خدمات غربالگری برای همه کودکان رایگان انجام می‌شود. همچنین خانواده‌های نیازمند در صورت تشخیص اختلال بینایی، از کمک‌هزینه عینک، درمان یا جراحی‌های لازم برخوردار می‌شوند. بهزیستی وضعیت این کودکان را تا ده سال بعد نیز پیگیری می‌کند تا از بهبود کامل و عدم بازگشت مشکل مطمئن شویم.
یکی از برنامه‌های پیشگیری سازمان بهزیستی، در حوزه اختلالات ژنتیکی است؛ لطفا در این زمینه توضیح دهید.
یکی از برنامه‌های مهم ما پیشگیری از بروز معلولیت‌های ژنتیکی است. در این طرح، خانواده‌هایی که خود یا بستگان‌شان دارای معلولیت هستند یا در معرض ریسک بالای تولد فرزند دارای معلولیت قرار دارند، برای مشاوره ژنتیک به مراکز بهزیستی مراجعه می‌کنند. در این فرآیند، مشاوره تخصصی و کمک‌هزینه انجام آزمایش‌های ژنتیک در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرد. این آزمایش‌ها به شناسایی ژن‌های معیوب کمک می‌کنند تا از بروز معلولیت در نسل بعد پیشگیری شود. خانواده‌هایی که فرزند معلول دارند نیز می‌توانند با حصول اطمینان از سلامت جنین در بارداری‌های بعدی، تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری داشته باشند.
پس از تایید نوع معلولیت در کمیسیون‌های پزشکی، چه خدماتی در اختیار افراد نابینا و کم‌بینا قرار می‌گیرد؟
بعد از تایید معلولیت، خدمات توانبخشی به افراد ارائه می‌شود. ما مراکز روزانه‌ای داریم که برای خانواده‌هایی که کودک نابینا دارند، خدمات آموزشی و توانبخشی ارائه می‌کنند؛ از جمله آموزش جهت‌یابی، تقویت سایر حواس، افزایش استقلال فردی و آموزش فناوری‌های کمکی. البته تعداد این مراکز در همه شهرستان‌ها زیاد نیست، چرا که تاسیس آنها نیازمند مشارکت بخش خصوصی است. در حال حاضر، سازمان بهزیستی برای هر‌فرد تحت پوشش این مراکز، یارانه ماهانه بین ۴ تا ۵ میلیون تومان پرداخت می‌کند تا بتوانند خدمات آموزشی، نرم‌افزاری، فناوری‌های نوین توانبخشی، مشاوره خانواده و آموزش مهارت‌های زندگی را دریافت کنند. همچنین، وسایل کمک توانبخشی ویژه نابینایان و کم‌بینایان نیز به‌صورت مستمر ارائه می‌شود؛ از جمله عصای سفید، ساعت گویا و بریل، تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، برجسته‌نگار، درشت‌نما و ذره‌بین. افراد می‌توانند از طریق مددکار خود درخواست این وسایل را ثبت کنند تا در اختیارشان قرار گیرد.
در زمینه فعالیت‌های فرهنگی و هنری چه برنامه‌هایی دارید؟
سازمان بهزیستی برنامه‌های هنردرمانی متنوعی برای افراد دارای اختلال بینایی دارد. این برنامه‌ها شامل نمایش‌درمانی و موسیقی‌درمانی است و مربیان هنری آموزش‌دیده در این حوزه فعالیت می‌کنند. در حال حاضر، ۹ گروه نمایشی از نابینایان در حال آماده‌سازی برای شرکت در جشنواره‌های منطقه‌ای و بین‌المللی هستند.
علاوه بر آن، در مجتمع فرهنگی نابینایان رودکی، کتاب‌ها و منابع آموزشی موردنیاز دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا به‌صورت کتاب گویا یا بریل تولید می‌شود. این خدمات کمک کرده بسیاری از افراد دارای اختلال بینایی بتوانند وارد دانشگاه شده و از منابع آموزشی مورد نیازشان بهره‌مند گردند.
در قالب طرح توانمندسازی نابینایان، آموزش‌های متنوعی ارائه می‌شود؛ از جمله آموزش مهارت‌های شغلی، روان‌شناختی، کار با کامپیوتر، ورزش و مهارت‌های ارتباطی. این آموزش‌ها باعث افزایش مشارکت اجتماعی و آمادگی برای ورود به بازار کار می‌شود.
برخی از این افراد نیاز به حمایت‌های ویژه در زندگی روزمره دارند. سازمان بهزیستی چه خدماتی برای آنها در نظر گرفته است؟
یکی از برنامه‌ها، ایجاد خانه‌های توانبخشی است. این خانه‌ها محیطی مشابه منزل دارند و محل زندگی حدود ۸۰ نفر از افراد دارای معلولیت بینایی (و سایر معلولیت‌ها) هستند که خانواده امکان نگهداری آنها را ندارند. همچنین، این افراد مانند سایر گروه‌های دارای معلولیت از خدمات حمایتی از جمله مستمری ماهانه، کمک‌هزینه پرستاری، کمک‌هزینه ایاب‌و‌ذهاب درون‌شهری و برون‌شهری و کمک‌هزینه مناسب‌سازی منزل بهره‌مند می‌شوند. در سال گذشته حدود ۸۰۰ نفر از نابینایان از خدمات مناسب‌سازی منزل استفاده کرده‌اند.
طبق قانون، تحصیل نابینایان در دانشگاه‌ها باید رایگان باشد. در این زمینه سازمان بهزیستی چه کمکی می‌کند؟
بله، براساس ماده ۹ قانون حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت، پرداخت شهریه دانشگاه برای دانشجویان دارای معلولیت بینایی برحسب شدت معلولیت انجام می‌شود. در دستورالعمل مربوطه مشخص شده که سازمان بهزیستی چه درصدی از شهریه را پرداخت کند. در مواردی که شدت معلولیت بالا باشد، این میزان حتی تا ۱۰۰ درصد شهریه نیز قابل پرداخت است. کمک قابل توجهی برای ادامه تحصیل افراد نابینا به شمار می‌آید.
خوشبختانه بسیاری از افراد دارای معلولیت بینایی در آزمون‌های ورودی دانشگاه‌ها موفق بوده‌اند. در حال حاضر بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ دانشجوی نابینا از حمایت‌های مالی بهره‌مند هستند و علاوه بر آن، دانش‌آموزان نابینا نیز کمک‌هزینه تحصیلی دریافت می‌کنند.
برای دسترسی افراد نابینا به منابع مطالعاتی و علمی چه اقداماتی انجام شده است؟
سازمان بهزیستی تلاش کرده منابع مطالعاتی موردنیاز نابینایان را به‌صورت کتاب‌های گویا و بریل در اختیارشان بگذارد. با این حال، لازم است کتابخانه‌ها و مراکز علمی کشور هم در این زمینه فعال‌تر شوند تا دسترسی افراد نابینا به منابع آموزشی افزایش یابد. اگر محل کار یا تحصیل این افراد به لحاظ فیزیکی و نرم‌افزاری مناسب‌سازی شود، آنها می‌توانند مانند سایر افراد، کاملا مستقل کار کنند. استفاده از نرم‌افزارهای ویژه نابینایان در سیستم‌های کامپیوتری، وابستگی آنها را به دیگران کاهش می‌دهد و استقلال شغلی‌شان را تقویت می‌کند.
آیا برنامه‌های ویژه‌ای برای افراد دارای معلولیت بینایی ساکن در روستاها دارید؟
حدود یک‌سوم جامعه هدف ما در روستاها زندگی می‌کنند. این افراد از برنامه توانبخشی مبتنی بر جامعه استفاده می‌کنند که شامل خدمات آموزشی، ورزشی و فرهنگی است. در این طرح، برنامه‌هایی مانند ورزش‌ها و بازی‌های بومی-محلی نیز برای نابینایان روستایی برگزار می‌شود. سال گذشته حدود ۱۰۰ نفر در این برنامه‌ها شرکت کردند. لازم به ذکر است، یکی از رویکردهای مهم ما آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی اجتماعی در زمینه توانمندی‌های نابینایان است. این‌کار از طریق انجمن‌ها، تولید موشن‌گرافی، تیزرهای آگاه‌سازی و مصاحبه‌های رسانه‌ای انجام می‌شود تا جامعه بیش از پیش با توانایی‌ها و ظرفیت‌های افراد دارای معلولیت بینایی آشنا شود.
مهم‌ترین مشکلات و چالش‌های افراد دارای معلولیت بینایی چیست؟
یکی از مهم‌ترین مشکلات این عزیزان، مساله اشتغال است. بسیاری از افراد دارای معلولیت بینایی، تحصیلات عالی دارند و از توانمندی‌های علمی و مهارتی خوبی برخوردارند اما متاسفانه زمینه اشتغال آنها به‌اندازه کافی فراهم نیست. طبق ماده ۱۵قانون حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت، سه درصد از سهمیه استخدام‌های دولتی باید به افراد دارای معلولیت اختصاص یابد اما در عمل، افراد نابینا کمترین میزان جذب را در میان سایر گروه‌های دارای معلولیت دارند.
در آزمون‌های استخدامی، پس از قبولی اولیه، کمیسیون‌هایی برای بررسی توانایی افراد نسبت به شغل انتخابی تشکیل می‌شود و کارشناسان ما نیز در این کمیسیون‌ها حضور دارند تا توانمندی افراد را تایید کنند. با این‌حال، برخی سازمان‌ها تمایل کمتری به جذب افراد دارای معلولیت بینایی دارند و بیشتر ترجیح می‌دهند افرادی با معلولیت‌های خفیف‌تر را استخدام کنند. معتقدیم باید اعتماد بیشتری به توانایی و مهارت‌های افراد نابینا ایجاد شود، چراکه این افراد توانایی انجام بسیاری از وظایف شغلی را دارند و می‌توانند در محیط کار به‌خوبی بدرخشند.
در زمینه مناسب‌سازی فضاها و دسترسی نابینایان چه اقداماتی انجام شده و چه چالش‌هایی وجود دارد؟
موضوع مناسب‌سازی محیط‌های شهری و فضاهای عمومی یکی دیگر از چالش‌های جدی است که البته همه افراد دارای معلولیت با آن مواجه‌اند. برای افراد نابینا، علاوه بر فضای فیزیکی، فضای مجازی هم اهمیت زیادی دارد. دسترسی به وب‌سایت‌ها، اپلیکیشن‌ها و سامانه‌های خدماتی می‌تواند نقش مؤثری در استقلال و توانمندسازی آنها داشته باشد. با این حال، هنوز بسیاری از تولیدکنندگان نرم‌افزار و سامانه‌های الکترونیکی، استانداردهای دسترس‌پذیری را رعایت نمی‌کنند.
در حال حاضر، دبیرخانه مناسب‌سازی کشور با مسئولیت سازمان بهزیستی و ریاست وزیر کشور، پیگیر این موضوع است و جلسات منظم در این زمینه برگزار می‌شود. استانداردهای لازم تدوین شده اما برای اجرای کامل آن نیاز به همکاری و انگیزه بیشتر از سوی تولیدکنندگان نرم‌افزار و طراحان سامانه‌ها وجود دارد.
وضعیت مناسب‌سازی فضاهای شهری برای تردد افراد دارای معلولیت بینایی چگونه است؟
موضوع مناسب‌سازی مبلمان شهری از مسائل بسیار مهم برای نابینایان است. این افراد در تردد شهری با خطراتی مانند افتادن در جوی آب، برخورد با موانع، یا حتی تصادف مواجه می‌شوند. درسال‌های اخیر اقدامات زیادی برای مناسب‌سازی فضاهای عمومی انجام شده اما هنوز هم مشکلات زیادی وجود دارد و این اقدامات کافی نیست. در برخی نقاط، مسیر ویژه نابینایان در پیاده‌روها ایجاد شده اما به‌درستی اجرا یا نگهداری نمی‌شود. برای مثال، دیده شده که مسیرهای سنگ‌فرش ویژه نابینایان ناگهان به یک مانع، مانند تنه درخت یا جدول خیابان ختم می‌شود. از‌طرفی، موتورسواران نیز گاهی از این مسیرها عبور می‌کنند که خطرات جدی برای نابینایان ایجاد می‌کند. به‌نظر می‌رسد نظارت شهرداری‌ها بر پیمانکاران باید بیشتر شود تا استانداردهای مناسب‌سازی به‌درستی رعایت گردد. البته تلاش‌هایی هم انجام شده که قابل تقدیر است، ولی همچنان با وضعیت مطلوب فاصله زیادی داریم.
در زمینه وسایل کمک توانبخشی، چه مشکلاتی برای افراد نابینا وجود دارد؟
برخی از وسایل کمک توانبخشی موردنیاز نابینایان از نوع «های‌تک» یا فناوری پیشرفته هستند؛ مثل دستگاه‌های برجسته‌نگار و ابزارهای دیجیتال خواندن متن. متاسفانه قیمت این وسایل به‌دلیل افزایش نرخ ارز بسیار بالا رفته و تامین آنها برای سازمان دشوار شده است. اگرچه بهزیستی تا حد امکان تجهیزات پایه مانند عصای سفید، ساعت گویا، ذره‌بین و نرم‌افزارهای خوانشگر را در اختیار افراد قرار می‌دهد اما در حوزه تجهیزات پیشرفته هنوز با محدودیت منابع مالی مواجه‌ایم. امیدواریم با حمایت‌های بین‌بخشی و جذب اعتبارات بیشتر، بتوانیم این نیازها را بهتر پاسخ دهیم.
آیا در حوزه خدمات بانکی و دسترسی به خدمات عمومی نیز مشکلاتی وجود دارد؟
بله، در حوزه خدمات بانکی هم مشکلاتی وجود دارد. برخی بانک‌ها اقداماتی برای نصب دستگاه‌های خودپرداز مناسب‌سازی‌شده انجام داده‌اند اما در سطح شعب همچنان نابینایان برای انجام امور بانکی با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند. برای مثال، هر بانک شیوه متفاوتی دارد؛ بعضی از بانک‌ها فقط با حضور قیم خدمات ارائه می‌دهند، برخی امضا را قبول دارند و بعضی دیگر مهر برجسته را شرط می‌دانند. این تفاوت رویه‌ها باعث سردرگمی و ناتوانی نابینایان در انجام امور شخصی‌شان می‌شود. ما معتقدیم باید نظام واحدی برای دسترسی مستقل نابینایان به خدمات بانکی و اداری تدوین و اجرا شود تا شان و استقلال این افراد حفظ گردد.
آیا خدمات درمانی و هزینه‌های عمل‌های چشم یا پیوند قرنیه هم تحت پوشش سازمان قرار دارد؟
بله، تمامی افراد دارای معلولیت از کمک‌هزینه‌های درمانی و توانبخشی بهره‌مند می‌شوند. همه این افراد تحت پوشش بیمه درمانی هستند و براساس ماده ۶ قانون حمایت از معلولین، خدمات توانبخشی نیز تحت پوشش بیمه قرار گرفته است.
در صورتی که فرد نیاز به عمل جراحی یا درمان خاصی مانند پیوند قرنیه داشته باشد، می‌تواند پس از انجام درمان و ارائه فاکتورهای هزینه به مددکار خود در شهرستان محل سکونت، کمک‌هزینه درمانی دریافت کند. این کمک‌ها بخشی از تعهدات حمایتی سازمان بهزیستی برای ارتقای کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت است.
خانواده‌های افراد نابینا چه نیازهایی دارند و نقش جامعه در حمایت از این گروه چیست؟
خانواده‌ها نقش بسیار مهمی در فرآیند توانبخشی دارند. والدین کودکان نابینا باید آموزش ببینند که چگونه با فرزندشان تعامل کنند و از ظرفیت خدمات توانبخشی موجود بهره‌مند شوند. در کنار خانواده‌ها، آگاه‌سازی جامعه درباره توانمندی‌های نابینایان نیز اهمیت زیادی دارد. جامعه باید این واقعیت را بپذیرد که افراد نابینا می‌توانند مستقل، تحصیل‌کرده، شاغل و فعال در اجتماع باشند. رسانه‌ها و انجمن‌های تخصصی در این زمینه وظیفه مهمی دارند و باید تلاش کنند نگاه جامعه از ترحم به توانمندی تغییر کند.
روز «عصای سفید» نماد توجه به حقوق و توانمندی‌های افراد دارای معلولیت بینایی است اما امیدواریم نگاه مسئولان و جامعه به این موضوع محدود به یک روز در سال نباشد. لازم است در تمام طول سال، هم دستگاه‌های اجرایی و هم مردم در کنار سازمان بهزیستی باشند تا بتوانیم زندگی مستقل، ایمن و شرافتمندانه‌تری برای نابینایان فراهم کنیم.
به‌نظر شما جامعه ما نیاز به فرهنگ‌سازی دارد تا حضور افراد نابینا در محیط‌های کاری، تحصیلی و اجتماعی پررنگ‌تر شود؟
قطعا بله. آموزش و آگاه‌سازی جامعه نقش کلیدی در این زمینه دارد. هرچه توانمندی‌های افراد نابینا و کم‌بینا از طریق رسانه‌ها و مجامع عمومی بیشتر و بهتر معرفی شود، باور جامعه نسبت به توانایی این افراد افزایش پیدا می‌کند و مسیر تحرک و حضور اجتماعی‌شان هموارتر می‌شود. در حال حاضر، بزرگ‌ترین چالش نابینایان در کشور، اشتغال است. با این‌که بسیاری از این عزیزان دارای تحصیلات عالی هستند اما در جذب در ادارات و نهادهای دولتی با مشکل مواجه‌اند. طبق قانون، سه درصد از سهمیه استخدام‌ها باید به افراد دارای معلولیت اختصاص یابد اما متاسفانه بسیاری از دستگاه‌ها تمایل دارند این سهمیه را به افرادی با معلولیت‌های خفیف‌تر اختصاص دهند و نسبت به نابینایان نگرانی‌هایی دارند، در حالی که واقعیت این است که نابینایان از سایر حواس خود بسیار قوی‌تر استفاده می‌کنند. ما وکلای توانمند، مشاوران برجسته، حقوقدانان، اساتید و سخنوران ممتازی در میان نابینایان داریم که شایستگی حضور در هرگونه محیط علمی و شغلی را دارند. جامعه باید این ظرفیت را باور کرده و برای آن فضا فراهم کند.
فرهنگ‌سازی از کجا باید آغاز شود؟
فرهنگ‌سازی باید از درون خانواده شروع شود. در سازمان بهزیستی و به‌ویژه در قالب برنامه توانبخشی مبتنی بر جامعه که حدود ۶۰۰ هزار فرد دارای معلولیت را پوشش می‌دهد، آموزش‌هایی به خانواده‌ها ارائه می‌کنیم تا بدانند چگونه با فرزند نابینای خود تعامل کنند و مسیر رشد او را هموار سازند.
فرهنگ‌سازی از خانواده آغاز می‌شود، سپس در مدرسه و محیط‌های محلی ادامه می‌یابد و در نهایت به حضور فعال در جامعه بزرگ منتهی می‌شود. نکته مهم این است که حمایت واقعی با باور به توانمندی آغاز می‌شود. ما نباید حمایت را صرفا مادی بدانیم، بلکه باید کمک کنیم فرد نابینا بتواند مستقل و توانمند مسیر زندگی خود را طی کند. این امر نیازمند آگاه‌سازی و تغییر نگرش در جامعه است.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
جنبش مردمی سوریه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
زمان دیپلماسی برای حمایت از مقاومت
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
نقش ویژه اهالی اندیشه، رسانه و هنر در مقابله با تهدیدات نرم
گفت و گو
دکتر مرندی، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با «جام‌جم» به تشریح ظرفیت‌های دوران گذار جهانی برای کشورمان پرداخت
فرصت تاریخی عبور از تحریم
گفت‌وگو با بهمن نامورمطلق، استاد دانشگاه شهید بهشتی