سرطان اجتماع؛ روایت بی‌پرده از فساد اقتصادی

این برنامه با روایتی مستندگونه و مصاحبه با کارشناسان و شاهدان عینی، تلاش می‌کند ریشه‌های فساد را شناسایی و راه‌های مقابله با آن را بررسی کند. در ادامه به برخی از موضوعات و بخش‌های کلیدی این مستند می‌پردازیم.

خصوصی‌سازی
این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی محسن اسلام‌ زاده، محصولی از مرکز هنری رسانه‌ای نهضت است که با بررسی پرونده‌های خصوصی‌سازی ناکارآمد، به این موضوع می‌پردازد که چگونه برخی از شرکت‌ها و کارخانه‌های دولتی به قیمت‌های پایین به افراد خاصی واگذار شده است. این روند نه‌تن‌ها منجر به کاهش کارایی این واحد‌ها شده، بلکه بسیاری از کارگران و کارکنان آن‌ها را نیز بیکار کرده است.

قاچاق
این بخش از مستند به تحلیل شبکه‌های گسترده قاچاق کالا و مواد مخدر می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه بانفوذ در دستگاه‌های دولتی و استفاده از ضعف‌های قانونی، به فعالیت خود ادامه می‌دهند و تأثیرات مخربی بر اقتصاد و امنیت جامعه می‌گذارند.

زمین‌ خواری
مستند «سرطان اجتماع» با روایت پرونده‌های زمین‌خواری، به بررسی چگونگی تصرف غیرقانونی اراضی ملی و منابع طبیعی توسط افراد و گروه‌های قدرتمند می‌پردازد. این افراد با سوءاستفاده از روابط و نفوذ خود ثروت‌های کلانی به دست آورده و به تخریب محیط‌زیست و نابرابری اجتماعی دامن زده‌اند.

تخصیص ارز
یکی از موضوعات مهم مستند، فساد در تخصیص ارز دولتی برای واردات کالا‌های اساسی است. این روایت به بررسی مواردی می‌پردازد که ارز دولتی برای واردات کالا‌های لوکس و غیرضروری تخصیص داده شده و در نتیجه باعث هدررفت منابع ارزی کشور و افزایش فشار اقتصادی بر مردم شده است.

قاچاق سوخت
یکی از مهم‌ترین بخش‌های این مستند، موضوع قاچاق سوخت به کشور‌های همسایه است که به طور جامع و دقیق به روایت‌های شخصی از افرادی می‌پردازد که به‌نوعی درگیر قاچاق سوخت هستند. مصاحبه با قاچاقچیان سابق، مأموران امنیتی و کارشناسان اقتصادی به مستند افزوده می‌شود تا تصویری واقعی و ملموس از این بحران ارائه دهد. مستند به روش‌ها و شیوه‌های مختلف قاچاق سوخت اشاره می‌کند؛ از انتقال سوخت از طریق مرز‌های زمینی و آبی تا استفاده از شبکه‌های زیرزمینی و قاچاقچیان حرفه‌ای که همگی به تصویر کشیده می‌شود. تصاویری از تانکر‌های سوخت نشان داده می‌شود که به‌صورت غیرقانونی از مرز‌ها عبور می‌کنند. این مسأله باعث کمبود سوخت در داخل کشور، افزایش قیمت‌ها و همچنین به درآمد‌های غیرقانونی کلان برای قاچاقچیان انجامیده است.

بورس کالا و پتروشیمی
بخش دیگری از مستند به بررسی فساد و سوءاستفاده‌ها در بورس کالا و صنعت پتروشیمی اختصاص دارد. ارائه مستندات و مدارک واقعی از پرونده‌های فساد، بخش دیگری از این مستند را تشکیل می‌دهد. این روایت‌ها نشان می‌دهد چگونه برخی افراد و شرکت‌ها با دستکاری بازار و استفاده از اطلاعات نهان، به ثروت‌های غیرقانونی دست یافته‌اند.

حاصل سال‌ها تحقیق و پژوهش 
به گفته یاسر قدسی، نویسنده مستند سرطان اجتماع، این مستند حاصل سال‌ها تحقیق و پژوهش است و تلاش می‌کند ابعاد مختلف فساد را در جامعه ایران نشان دهد و مخاطب را به تفکر و چالش بکشاند.

او درباره مدت زمان تحقیق و تولید این مستند توضیح می‌دهد: «از زمستان ۹۷ تحقیقات را شروع کردیم و اولین تولیدمان تابستان ۹۸ بود؛ ولی تحقیقات در خلال تولید همچنان ادامه پیدا کرد و تحقیقات زیادی برای این کار صورت گرفت.»

راه‌حل‌های پیشنهادی برای رفع بحران فساد
قدسی با بیان این‌که مستند به طور مستقیم نباید راه‌حلی پیشنهاد دهد و ما هم چنین کاری نکردیم، می‌گوید: «ما در این مستند به طور غیرمستقیم به این نکته اشاره کردیم که اگر جلوی راه‌های بروز فساد گرفته شود خودبه‌خود فساد محو می‌شود. در واقع، هدف ما در این مستند این بود که بگوییم فساد چگونه اتفاق می‌افتد. وقتی بشناسیم فساد چگونه اتفاق می‌افتد می‌توانیم جلوی فساد را هم بگیریم.»

نمونه‌های شوکه‌کننده از فساد اقتصادی 
مستند «سرطان اجتماع» با ارائه تحقیقات جامع و مستند، ابعاد گسترده فساد اقتصادی در ایران را آشکار می‌کند و نشان می‌دهد این فساد نه‌تن‌ها یک مشکل اقتصادی، بلکه یک بحران اجتماعی است. قدسی با ارائه این نمونه‌های شوکه‌کننده، به عمق بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در ایران می‌پردازد و می‌گوید: «هر کدام از مواردی که در این مستند مطرح می‌شود، جنبه‌های عجیب و غریبی دارد؛ مثلا در تهران، بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر سوخت به‌طور غیرقانونی قاچاق شده است. این حجم از قاچاق نشان‌دهنده نفوذ شبکه‌های غیرقانونی و ضعف نظارت بر منابع حیاتی کشور است؛ یا در اطراف تهران، شهرکی ساخته شده که اساسا از طریق زمین‌خواری و تصرف غیرقانونی اراضی به وجود آمده است. این زمین‌ها با اقدامات غیرقانونی تصرف و سپس برای آن‌ها مجوز قانونی صادر شده و تبدیل به یک ده یا شهر شده است.»
این نویسنده، تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی را یکی دیگر از ابعاد شوکه‌کننده این مستند دانست و افزود: «با اجرای سیاست تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی، شرکت‌هایی ایجاد شدند که در واقع وجود خارجی نداشتند. این شرکت‌ها چندین میلیون دلار ارز دریافت کرده و سپس این ارز‌ها را در بازار آزاد به فروش رساندند. این مسأله باعث ایجاد اختلال در بازار و صف‌های طولانی برای دریافت حواله مواد اولیه صنایع پایین‌دستی شد.»

تمرکز ویژه بر خصوصی‌سازی
قدسی با اشاره به تمرکز ویژه مستند «سرطان اجتماع» بر موضوع خصوصی‌سازی می‌گوید: «این مستند به طور خاص به بررسی خصوصی‌سازی ماشین‌سازی تبریز پرداخته است. این مستند نشان می‌دهد که موضوع خصوصی‌سازی به‌ویژه در این مورد، موضوعی پیچیده و پرچالش است که نمی‌توان به‌راحتی تعیین کرد که فساد در آن وجود دارد یا چه کسی مسئول آن است.»

او ادامه می‌دهد: «مشکل اصلی در این است که قوانین و مقررات مربوط به خصوصی‌سازی باید به‌دقت رعایت شود، اما در عمل ممکن است تعجیل در اجرای فرآیند، یا نام شرکت‌های خاص به‌عنوان هدف‌های خصوصی‌سازی، منجر به مشکلات جدی شود.»

قدسی تشریح می‌کند: «اگر خصوصی‌سازی به‌سرعت و بدون رعایت اصول صحیح انجام شود، یا اگر نام یک شرکت به طور عمومی مطرح شود و تحت‌فشار قرار گیرد، ممکن است مشکلاتی همچون فساد، سوءاستفاده از اموال و قرارداد‌ها پیش آید. این مسأله به‌وضوح نشان می‌دهد که اجرای خصوصی‌سازی باید بادقت و بر اساس قوانین انجام شود تا از ایجاد فساد و مشکلات مشابه جلوگیری شود.»

بزرگ‌ترین چالش مستند 
قدسی درباره چالش‌های ساخت مستند سرطان اجتماع می‌گوید: «مستند سرطان اجتماع فرآیند بسیار سخت و پرزحمتی را طی کرده است، با سفر‌های متعدد و تحقیقات عمیق برای بررسی فساد اقتصادی. چالش اصلی این مستند، پیچیدگی و عمق موضوع فساد بود که فهم آن برای تیم سازنده نیز دشوار بود. در واقع، هنوز نمی‌توانیم ادعا کنیم که به طور کامل فساد را درک کرده‌ایم، بلکه فقط توانستیم مقداری به این مسأله نزدیک شویم و نگاهی ابتدایی به آن ارائه دهیم.»

او ادامه می‌دهد: «هدف ما در این مستند این بود که نشان دهیم فساد اقتصادی موضوعی بسیار پیچیده است و فهم آن به‌سادگی ممکن نیست. تحقیقات به حدی دشوار بود که در برخی موارد، تفکیک میان حق و باطل یا مفسد و افشاگر بسیار سخت شد؛ بنابراین، بزرگ‌ترین چالش ما در این پروژه، درک صحیح و کامل موضوع فساد بوده است، و همین که توانستیم بخشی از این پیچیدگی‌ها را به مخاطب منتقل کنیم، به نظر ما موفقیت بزرگی است.»

حمایت نهاد‌های امنیتی و قضایی
قدسی درباره نیازمندی‌های مستند «سرطان اجتماع» می‌گوید: «ساخت این مستند بدون حمایت و همکاری نهاد‌های مختلف امکان‌پذیر نبود. برای پرداختن به پرونده‌های واقعی فساد و نمایش جزئیات نحوه وقوع این فسادها، به کمک نهاد‌های امنیتی و دستگاه قضایی نیاز داشتیم. این دستگاه‌ها با ارائه اطلاعات و تسهیل دسترسی به منابع، نقش کلیدی در پیشبرد پروژه داشتند.»

او تأکید می‌کند: «بدون این حمایت‌ها، تولید مستند با دشواری‌های زیادی مواجه می‌شد و نمی‌توانستیم به طور واضح و مؤثر به بررسی فساد بپردازیم. به‌عبارت‌دیگر، همکاری و همراهی این نهاد‌ها برای ما حیاتی بود و بدون آنها، امکان تولید این مستند بسیار مشکل و حتی غیرممکن بود.»

از تحسین مردم و رسانه تا اعتراض مفسدان
قدسی به واکنش‌ها و بازخورد‌های متنوع به این مستند اشاره می‌کند و می‌گوید: «عموما بازخورد‌های مثبتی از اهل رسانه و مردم دریافت کرده‌ایم و برخی از اهالی رسانه آن را به‌عنوان یک کار فاخر توصیف کرده‌اند. بااین‌حال، با واکنش‌های منفی نیز روبه‌رو شده‌ایم. به‌ویژه از سوی افرادی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم با فساد مرتبط بودند.»
او با اشاره به چند مورد از واکنش‌های منفی درباره این مستند توضیح می‌دهد: «در یکی از اکران‌های این مستند در جشنواره، خانواده یکی از محکومان پرونده فساد در آنجا حضور داشت و به اعتراض و سروصدا پرداخت. اخیرا نیز یکی از افراد برجسته در این پرونده‌ها که محکوم به فساد اقتصادی شده بود، در فضای مجازی به من اعتراض کرد. این مسأله نشان‌دهنده این است که فساد موضوعی نیست که همه با آن برخورد خوشایندی داشته باشند؛ برخی افراد از مواجهه با فساد آسیب می‌بینند و نسبت به آن واکنش‌های منفی نشان می‌دهند.»

توجه مردم به اصلاح سیستم 
قدسی به‌عنوان یک مستندساز خود را در قبال جامعه و بحران‌های موجود مسئول می‌داند و می‌گوید: «به‌عنوان مستندساز، باید آگاهی عمومی درباره فساد را افزایش دهیم. این کار دو فایده اصلی دارد: اول، سطح دانش مردم را در مورد فساد بالا می‌برد و آن‌ها را به‌جای تمرکز بر افراد خاص، به سمت مطالبه تغییرات کلیدی در قوانین و فرایند‌های فسادساز سوق می‌دهد. به‌عنوان‌مثال، اگر مردم به اجرای کامل دولت الکترونیک توجه کنند، مبارزه با فساد بسیار آسان‌تر و بروز آن سخت‌تر خواهد شد.»

او ادامه می‌دهد: «مردم به‌جای این‌که فقط روی فساد یک فرد خاص تمرکز کنند، باید خواستار تحقق سریع و کامل دولت الکترونیک شوند. همچنین، اگر مردم درک کنند که تصمیمات دولتی مانند تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی به‌طور غیرمستقیم می‌تواند باعث فساد شود، باید نسبت به این تصمیمات اعتراض کنند و خواستار تغییرات مناسب باشند.»
این نویسنده تأکید می‌کند: «ما باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که مردم به‌درستی متوجه شوند که فساد فقط به افراد محدود نمی‌شود، بلکه سیستمی پیچیده است که در هر شرایط به طور مداوم راه‌های جدیدی برای تکرار خود پیدا می‌کند. اگر مردم این موضوع را درک کنند، به‌جای این‌که نسبت به نظام و دولت‌ها بدبین شوند، خواهند فهمید که نیاز به اصلاحات در فرآیند‌ها و ساختار‌ها دارند. این آگاهی باعث می‌شود به‌جای دیدن همه چیز به‌عنوان فساد، فشار بیشتری به دولت و مجلس برای اصلاح ساختار‌ها وارد کنند.»
او تصریح می‌کند: «به‌عنوان مستندساز، وظیفه ماست که فساد را به طور واقعی و جامع به مردم معرفی کنیم تا آن‌ها بتوانند به‌جای تمرکز بر افراد خاص، دنبال اصلاح سیستم و فرآیند‌های فسادساز باشند.»