با این حال هر کدام از این برنامه‌ها نگاه مخاطبان بسیاری را به خود معطوف می‌کنند. اما نکته مهم این است که برنامه‌های حوزه معارف صرفا به مناسبت‌های دینی و مذهبی محدود نمی‌شوند و تلویزیون برای همه روز‌های سال در این حوزه برنامه تولید می‌کند و در برنامه‌های خود از کارشناسان، چهره‌های مذهبی و مداحان دعوت به عمل می‌آورد.
از آنجایی که برنامه سازی در هر حوزه‌ای برای رسانه کار راحتی نیست و مدام به رقبای آن اضافه می‌شود و از طرفی سلیقه و نیاز‌های مخاطبان هم مدام در حال تغییر است، به همین دلیل در مسیر تحول که از دو سال گذشته در رسانه ملی آغاز شده، نفس تازه‌ای در برنامه‌های معارفی دمیده شده است و شاهد اتفاقات تازه هستیم. برنامه سازان تلاش می‌کنند تا با توجه به مخاطبان جوان خود تغییراتی در رویکرد و قالب برنامه‌ها ایجاد کنند تا بتوانند مخاطبان بیشتری را به خود جذب کنند.
حاصل این اتفاق هم برنامه هایی، چون «حسینیه معلی»، «محفل» و ... است که توانسته اند به برنامه‌های بی رقیبی در حوزه معارفی تبدیل شوند و نگاه مخاطبان بسیاری به خصوص جوانان و نوجوانان را به خود جلب کنند. از این رو جام جم به بهانه ساخت فصل‌های جدید برنامه‌های حسینیه معلی و محفل در گفتگو با تهیه کنندگان این برنامه‌ها و کارشناسان همچون سعید ستودگان، بشیر حسینی، این حوزه گفت و گویی پیرامون ضرورت‌هایی که برای ساختار برنامه‌های معارفی رعایت شود، توجه به مبحث آگاهی بخشی و ... انجام شده که در ذیل می‌خوانید.
شناخت ذائقه مخاطب
سعید ستودگان تهیه کننده برنامه پرمخاطب «حسینیه معلی» است که تاکنون این برنامه در چهار فصل روی آنتن رفته و در هر فصل هم به مخاطبان این برنامه افزوده شده است. وی در گفتگو با جام جم در پاسخ به این سوال که برای ساخت برنامه‌های معارفی با ساختار جدید و جذاب چه مواردی نیاز است، بیان می‌کند: عرصه رسانه و مدیا و همچنین به طبع آن برنامه سازی تلویزیونی طی این سال‌ها دچار تحول شده است. حتی برنامه‌های اجتماعی، علمی و به طور کلی برنامه‌هایی که در ژانر‌های مختلفی در همه تلویزیون‌های دنیا ساخته می‌شوند، دچار تغییر و تحولاتی شده اند. چون ذائقه مخاطب هم تغییر کرده و سعی شده تلویزیون‌ها این تغییر و تحول را در خودشان ایجاد کنند تا بتوانند سرپا بمانند و از مخاطبان خود عقب نمانند.
وی ادامه می‌دهد: ما در حوزه برنامه سازی به ویژه در ساخت برنامه‌های معارفی نیاز به خلاقیت و نوآوری داریم. اگر به برنامه‌های اجتماعی و یا حتی معارفی مثلا بیست سال قبل نگاه کنید، متوجه می‌شوید همگی ساختار خودشان را داشته اند. یعنی یک مجری با یک کارشناس مقابل هم می‌نشستند و درباره یک موضوع با هم صحبت می‌کردند. اگر هم می‌خواستند خلاقیت به خرج بدهند، گفتگو را در یکی از حرم‌های مطهر عتبات عالیات برگزار و زنده برای مردم پخش می‌کردند. اما با گذشت سال‌ها برنامه‌های اجتماعی نوآوری به خرج دادند و مسابقات عظیمی با دکور‌های ویژه ساختند. معتقدم چنین خلاقیتی هم باید در برنامه‌های معارفی هم رخ بدهد.
وی می‌افزاید: ما با شروع «حسینیه معلی» سعی کردیم محور اول ساخت برنامه برایمان خلاقیت و نوآوری باشد. یعنی به گونه‌ای باشد که بتواند مخاطب را با خودش همراه کند و از آن کلیشه‌های قدیمی فاصله بگیرد. همچنین بتواند رنگ و لعاب جدیدی را با برنامه معارفی در ایام خاصی از سال به آنتن بدهد. ایامی که همه منتظر پخش برنامه‌های معارفی با محوریت ماه محرم و عزاداری برای سیدالشهدا هستند. به همین خاطر طراحی «حسینیه معلی» خلاقیت بود که از این خلاقیت بازخورد و نتیجه خوبی هم گرفتیم.
ستودگان در بخش دیگری از این گفتگو درباره دلیل موفقیت این برنامه و ویژگی‌های آن هم عنوان می‌کند: به نظرم خلاقیت و نوآوری که سال‌ها در ساخت برنامه‌های معارفی از آن غافل شده بودیم، باعث شد که «حسینیه معلی» با اقبال خوبی روبرو شود و مورد توجه مردم قرار بگیرد.
ساخت سری جدید حسینیه معلی
این تهیه کننده در پاسخ به سوال دیگری درباره چگونگی ساخت برنامه‌های جذاب معارفی برای مخاطبان جوان و نسل امروز هم توضیح می‌دهد: شناخت ذائقه مخاطب در برنامه سازی خیلی فاکتور مهمی است. اینکه برنامه ساز بداند حرفی را که می‌خواهد بزند، باید در چه فرمی برای مخاطب تولید کند تا برای او جذاب و قابل پذیرش باشد؛ بنابراین هر برنامه سازی در هر حوزه‌ای که فعالیت می‌کند، باید ذائقه مخاطبانش را بشناسد.
وی درباره آیتم‌ها و بخش‌هایی که می‌تواند در چنین قالب برنامه سازی طراحی کرد هم می‌گوید: شما اگر بتوانید خلاقیت را در یک برنامه وارد کنید، یعنی طراحی خلاقیت قوی باشد خودش باعث تولید یک ژانر می‌شود. «حسینیه معلی» یک ژانر برنامه سازی را پایه گذاری کرد. ضمن اینکه می‌بینید «محفل» هم زاییده «حسینیه معلی» است و این نشان می‌دهد که اگر ایده هر چقدر جذاب باشد، می‌تواند موفق باشد و حتی به ساخت برنامه‌های دیگر هم کمک کند.
وی در پایان درباره سری جدید برنامه هم می‌افزاید: در مرحله پیش تولید برای ساخت سری جدید «حسینیه معلی» هستیم که قرار است در ماه شعبان روی آنتن برود و طبق برنامه ریزی‌های انجام شده به مدت ۱۳ شب این برنامه از شبکه سه با محوریت بازنمایی آیین‌های جشن و سرور مذهبی پخش خواهد شد.
آیین ها؛ مروارید غلتان فرهنگ ما هستند
سید بشیر حسینی استاد دانشگاه و پژوهشگر که با برنامه «حسینیه معلی» نیز همکاری داشته است، درباره خلاقیت و نوآوری که باعث شد این برنامه مورد توجه قرار بگیرد، به جام جم می‌گوید: فکر می‌کنم اولین چیزی که در ساخت این برنامه وجود داشت، عشق بود و بعد قدردانستن. چون آیین‌ها برای ما دُر و گوهر هستند. گروه برنامه سازی ما بر این باور بود که این میراثی که ما داریم و این آیین‌ها مروارید‌های غلتانی هستند که در فرهنگ ما وجود دارد و گاهی اوقات مردم که مثل ماهی غرق در آب هستند، قدر آن را نمی‌دانند.
وی می‌افزاید: ما باید این جواهر را در یک قالب خوب دوباره عرضه کنیم تا مردم ببینند. خروجی برنامه همین را نشان می‌دهد. وقتی آیین مردمی را با خود مردم واقعی نشان می‌دهیم که البته سعی می‌کنیم یک مقدار بیشتر زیبایی و آراستگی رسانه‌ای داشته باشد، مردم اینگونه هم اقبال می‌کنند.
وی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان این خلاقیت و نوآوری را در برنامه‌های معارفی دیگری هم داشت، عنوان می‌کند: من فکر می‌کنم عشق و مجاهدت است که در این مسیر راه را به برنامه ساز نشان می‌دهد. یعنی اول باید عاشقش باشیم و بعد باید برایش تلاش کنیم. مثالی برایتان می‌زنم. در حال حاضر برای سری جدید این برنامه، دو گروه برنامه ساز به صورت وجب به وجب کشور را می‌گردند. فکر نمی‌کنم برنامه‌ای با این شکل سراغ داشته باشید. آقای نجم الدین شریعتی تعبیر جذابی داشت. او می‌گفت ۲۵ سال است که من فارغ از اینکه مجری معارفی هستم، در گروه‌های مختلف گروه معارفی رفته ام، اما هیچ تیمی را تا الان ندیده ام که تا این حد روی کارشان حساس باشند و برایش وقت بگذارند.
وی ادامه می‌دهد: ما بسیار سختگیرانه همه موارد را در نظر می‌گیریم. یعنی بسیاری از دوستان به ما ایده می‌دهند و فکر می‌کنند طرح شان خیلی طلایی است و ما رد می‌کنیم. بعد اگر آن‌ها هم مثل ما مشتاق باشند و وقت بگذارند و دلیل رد شدن ایده هایشان را متوجه شوند، می‌بینند که برای این برنامه چقدر ایده‌ها را می‌کوبیم و می‌سازیم و بعد باعث می‌شود کار را جدی‌تر بگیرند.
وی همچنین می‌افزاید: دکترای من فرهنگ و ارتباطات است. با این حال یک سال و اندی است که برای «حسینیه معلی» پژوهش می‌کنم و چیز‌هایی را با چشم خودم از کشورمان دیدم که تا به امروز نه دیده و نه شنیده بودم و بسیار شگفت زده شدم؛ لذا از همین حالا برای مخاطبان این برنامه در سری جدید نوید شگفتانه‌های بسیاری را می‌دهم. ضمن اینکه معتقدم می‌توان برنامه‌های معارفی خوب با رویکرد تازه از جنس «حسینیه معلی» ساخت که تا این حد مورد توجه قرار بگیرد.
حسینی درباره سری جدید برنامه هم توضیحاتی ارائه می‌دهد و بیان می‌کند: سری جدید برنامه که در اعیاد شعبانیه پخش می‌شود، یعنی از سوم شعبان یعنی ولادت سید الشهدا (ع) تا ولادت امام زمان (عج) روی آنتن می‌رود. ساختار و پلتفرم برنامه همین شکل است. یعنی حضور مجمع الذاکرین است و مقابل آن‌ها آیین‌ها و اجرا‌های اهل بیتی ولیکن با رویکرد شادی خواهیم داشت. تا به امروز به ۱۹ استان هم به صورت حضوری سر زده ایم و قرار است به همه استان‌ها سر بزنیم و طبیعتا تلاشمان این است که با تیم برنامه سازی آیین‌های شادی را شناسایی کنیم و برایشان طراحی برنامه‌ای انجام بدهیم.
وی ادامه می‌دهد: برخی آیین‌ها به دلایل مختلف در قاب رسانه نمی‌گنجد. از این رو هر کدام را که بتوانیم در این قالب تعریف کنیم، در سری جدید «حسینیه معلی» خواهید دید. ضمن اینکه ما آیین‌های بسیاری داریم که شاید کمتر به گوشتان خورده باشد. از این رو در سری جدید با یک سری آیین‌هایی روبرو خواهید شد که شاید اصلا با آن‌ها آشنایی نداشته باشید.
حسینی در پایان هم درباره حضور جوان‌ها در سری جدید این برنامه می‌گوید: اولویت ما در این برنامه آیین‌ها و رویکرد جوانان و نوجوانان هستند. ما می‌خواهیم در این برنامه بگوییم که آیین‌ها زنده هستند و اگر خوب نمایش داده شوند، جوان‌ها با علاقه و خلاقیتی که خواهند داشت می‌توانند آن آیین‌ها را دنبال می‌کنند. ضمن اینکه لازم است بدانید جوان‌ها و نوجوان‌ها در این برنامه حضور پررنگی دارند و به شدت اشتیاق دارند.
جذابیت مهمترین فاکتور ساخت برنامه معارفی است
محمدحسین هاشمی گلپایگانی را با برنامه‌های «میدون» و «محفل» می‌شناسیم. تهیه کننده‌ای که با ساخت برنامه «محفل» در ماه رمضان توانست نظر مخاطبان و به خصوص جوانان بسیاری را به برنامه اش جلب کند. وی در گفتگو با جام جم درباره فاکتور‌های جذابیت برنامه‌های معارفی برای مخاطبان و همچنین نگاه تازه‌ای که در «محفل» داشت، بیان می‌کند: جذابیت یکی از مهمترین فاکتور‌هایی است که باید در ساخت یک برنامه مدنظر داشت و ما هم سعی کردیم آن را در ساخت «محفل» در اولویت قرار بدهیم. ضمن اینکه سعی کردیم سوژه‌های جذاب و به روزی را انتخاب کنیم که البته در چارچوب و قاب تلویزیون جای پیدا کنند.
وی همچنین درباره انتخاب میزبان‌ها که یکی از فاکتور‌های مهم این برنامه بود هم می‌گوید: به هر حال جمعی که به عنوان میزبان در این برنامه حضور داشتند، یکی از فاکتور‌های مهم جذابیت این برنامه بودند. ولی از آنجایی که قرآن زبان بین‌المللی همه مسلمان‌های جهان است، ما با انتخاب دو میزبان عرب‌زبان می‌خواستیم این نکته را برای مخاطبان برنامه بیان کنیم. از طرفی قاری جوان بین‌المللی به نام حامد شاکرنژاد را هم در کنار آن‌ها داشتیم. ضمن اینکه کنار آن‌ها یک قاری پیشکسوت هم داشتیم که برای خودش در برنامه وزنه‌ای محسوب می‌شد. همچنین از یک روحانی دعوت کردیم که بتواند نکات قرآنی را به‌خوبی و روان بیان کند. در کل سعی کردیم اساتیدی را دور هم جمع کنیم که بتوانند با مخاطبان خود هم به خوبی ارتباط برقرار کنند. همین تازگی در ساختار و حضور این افراد باعث شد که مورد اقبال مردم قرار بگیرد.
وی درباره اینکه چطور می‌توان برنامه معارفی ساخت که بتواند با نسل جوان هم ارتباط برقرار کند هم توضیح می‌دهد: من فکر می‌کنم برای ساخت چنین برنامه‌ای باید زمان و انرژی گذاشت و دنبال بهترین‌ها بود. برای ساخت یک برنامه معارفی می‌توان یک مجری و یک کارشناس داشت و آن‌ها درباره یک موضوع دینی صحبت کنند. اما اگر به دنبال جذابیت و ارتباط با مخاطب هستیم، باید خلاقیت به خرج بدهیم و برای آن وقت بگذاریم. سوژه‌هایی را پیدا و انتخاب و روی آن‌ها کار کنیم که برای مخاطب جذابیت داشته باشند. خوشبختانه این اتفاق در «محفل» افتاد و جوان‌ها هم برنامه را دوست داشتند.
هاشمی در ادامه عنوان می‌کند: ترکیب میز داوری یکی از نکات مهمی است که در «محفل» هم مورد توجه بود. یعنی ما سعی کردیم در این بخش ترکیبی داشته باشیم که با همه سلیقه‌ها مطابقت داشته باشد و هر مخاطبی را بتواند با خود درگیر کند. البته ترکیب و کنار هم قرار گرفتن این افراد هم نکته مهمی بود. شاید خیلی‌ها باشند که به تنهایی انتخاب خوبی برای یک برنامه باشند. اما اینکه بدانی از چه ترکیبی استفاده کنید و چه افرادی را کنار هم قرار بدهید هم کار مهمی است و می‌تواند در جذب مخاطب تاثیرگذار باشد. در کل باید در ساخت چنین برنامه‌هایی نگاه متفاوتی داشت. ضمن اینکه باید نظرات مخاطب و به خصوص جوان‌ها را نیز در برنامه اعمال کرد تا مورد توجهشان قرار بگیرد و بدانند که گروه برنامه ساز به خواسته و نیاز و سلیقه آن‌ها توجه دارد. ما هم مخاطبمان را جوان‌ها قرار دادیم و تلاش می‌کنیم در سری جدید نظراتشان را تا جایی که می‌توانیم در برنامه اعمال کنیم.
هاشمی درباره سری جدید «محفل» هم توضیح می‌دهد: در حال حاضر درگیر پیش تولید و پیدا کردن سوژه‌ها هستیم تا با توجه به اقبالی که از فصل اول شد، بتوانیم نظر و رضایت مخاطبان بیشتری را در فصل دوم جلب کنیم.
مباحث معرفتی باید عمیق مطرح شوند
محمود حکمت نیا کارشناس مذهبی در گفتگو با جام جم درباره فاکتور‌های مهمی که در جذابیت و ارتباط مخاطبان با برنامه‌های معارفی موثر است، بیان می‌کند: برنامه سطوح مختلفی دارد. یعنی مخاطبان مختلفی با سلیقه‌های متفاوت پای برنامه‌های معارفی و مذهبی تلویزیون می‌نشینند و هر کدام دریافت خودشان را دارند. از طرفی باید به این نکته هم توجه داشته باشیم که تعدادی از این مخاطبان به صورت تخصصی آن‌ها را دنبال می‌کنند و باقی مخاطب عام محسوب می‌شوند؛ بنابراین در ساخت یک برنامه تلویزیونی و به خصوص معارفی باید سلیقه‌های مختلف را در نظر گرفت.
وی ادامه می‌دهد: از آنجایی که برنامه‌های تلویزیونی یک پیش فرض دارند و پیش فرض آن هم این است که من نمی‌دانم مخاطبم کیست، لذا با توجه به این مسئله باید باید برنامه‌ای ساخت که مورد توجه همه قرار بگیرد. دومین نکته‌ای که در برنامه سازی تلویزیونی مهم است، عمق معرفتی مباحثی است که در رسانه مطرح می‌شود.
وی همچنین در توضیح این مطلب می‌افزاید: بعضی اظهارنظر‌هایی که در برنامه‌های معارفی مطرح می‌شود، اگر سست بیان شود، اگر در کوتاه مدت اثری هم داشته باشد، در دراز مدت این اثر از بین می‌رود. نکته سوم اینکه الان تلویزیون رقیب جدی دارد. یعنی هم فضای مجازی رقیب این رسانه به حساب می‌آید و هم تلویزیون‌های خارجی به عنوان رقیب با این رسانه به رقابت می‌پردازند. از این رو فکر می‌کنم هر برنامه‌ای که در این حوزه ساخته می‌شود، باید در قالب چارچوب تلویزیون باشد و هم سلیقه‌ها مخاطبانش به خصوص نسل جوان را هم در نظر بگیرد تا برنامه بتواند تاثیر خود را بگذارد.
وی توضیح می‌دهد: ما از این دست برنامه‌های معارفی همچون محفل و حسینیه معلی که توانستند مورد توجه مردم قرار بگیرند باید بیشتر بسازیم. باید با خلاقیت و نوآوری برنامه‌های متنوع معارفی برای طیف‌های مختلف از مخاطبان تلویزیون بسازیم.
برنامه‌های معارفی باید مطابق نیاز جوانان باشد
عبدالفتاح نواب کارشناس مذهبی و نماینده، ولی فقیه در امور حج و زیارت در پاسخ به این سوال جام جم که برنامه سازان برنامه‌های معارفی چه نکاتی را باید در ساخت برنامه‌های خود در نظر بگیرند تا نوجوانان و جوانان را هم به تماشای برنامه‌های معارفی علاقه‌مند کنند، می‌گوید: کسی که می‌خواهد برای جوانان برنامه ریزی کند، باید نسبت به خواسته ها، نیاز‌ها و نگاه جوانان اطلاع دقیقی داشته باشد. یعنی این طور نیست که ما بتوانیم برای جوان‌ها برنامه ریزی کنیم، همانطور که برای سایر اقشار جامعه برنامه ریزی می‌کنیم. چون خیلی تفاوت بین مخاطبان در سنین مختلف وجود دارد.
وی ادامه می‌دهد: ما باید با نیاز‌های روحی و فکری جوانان آشنا شویم و از همه مهمتر نوع تعامل با جوانان را بدانیم. همانطور که در روایت هست کسی که کودک و یا نوجوان و جوان دارد باید روحیات آن‌ها را در خودش ایجاد کند. یعنی به روحیات آن‌ها توجه کند و با آن‌ها تعامل داشته باشد.
وی همچنین می‌افزاید: بعضی اوقات جوان‌ها نگاه عمیقی به برنامه‌ها و موضوعات معارفی ندارند. اگر کسی مباحث عمیق و فلسفی را برای آن‌ها بیان کند، توجهشان به آن برنامه جلب می‌شود. چون آن‌ها بیشتر دنبال مطالبی هستند که برایشان کاربردی باشد. یعنی بیشتر دنبال مباحثی هستند که مختصر و کوتاه باشد و از طرفی به درد زندگی شان بخورد. یعنی به نوعی درس زندگی برایشان باشد. ضمن اینکه از مباحث سنگین و خشک، فراری هستند. به همین دلیل ما باید برای جوان‌ها برنامه‌های هم سالانه داشته باشیم و توجه به این مسئله در ساخت هر برنامه‌ای انجام بگیرد.
نواب درباره ویژگی‌های برنامه «حسینیه معلی» که باعث شد مورد توجه مخاطبان بسیاری به خصوص جوان‌ها قرار بگیرد، توضیح می‌دهد: اولین نکته‌ای که درباره این برنامه می‌توان بیان کرد این است که برنامه متنوعی بود و تنوع هم برای جوانان خیلی جاذبه دارد. جوان از یک برنامه خشک و یکنواخت فراری است و دنبال تنوع است. یعنی دوست دارد صحنه‌ها عوض شود و محتوا‌ها تغییر کند. یکی دیگر از مسائلی که برای جوانان در برنامه سازی بسیار مهم و موثر است، شناخت ذائقه آنهاست.
این کارشناس همچنین می‌گوید: نکته مهم دیگری که در این زمینه باید مورد توجه قرار بگیرد این است که مطالب مهم را نباید به صورت انبوه به جوان منتقل کرد. بلکه باید به صورت تدریجی مطالبی را به آن‌ها منتقل کرد. از این رو وقتی جوان ببیند که یک برنامه برایش آورده‌ای دارد، حتما مورد توجهش قرار می‌گیرد. در برنامه‌های صداوسیما و به خصوص برنامه‌های معارفی و مذهبی می‌بینیم که برخی برنامه‌ها مثل «حسینیه معلی» و یا «محفل» مورد توجه قرار می‌گیرد و برخی برنامه‌ها نمی‌توانند آنطور که باید نظر مخاطبانشان را جلب کنند. این بدین خاطر است که محتوای برنامه سنگین است. حال اگر در لا به لای این مطالب، مباحث تاریخی که بتوانند با مباحث زمان پیوند بدهند عنوان شود، می‌تواند روی مخاطب تاثیر بگذارد و او را پای برنامه بنشاند.
وی در بخش دیگری از این گفتگو عنوان می‌کند: خوشبختانه درصد بالایی از جوانان کشور ما به برنامه‌های دینی گرایش و علاقه دارند. شما اگر به مراسم مذهبی دقت کرده باشید متوجه می‌شوید مثلا در دعای عرفه و یا مراسم اعتکاف و یا پیاده روی اربعین که همه ساله انجام می‌شود، حضور جوان‌ها چشمگیر است. به همین دلیل می‌توانم بگویم ما در کشور جوانان با ایمان و معتقد که به مناسک و مراسم دینی و مذهبی علاقه‌مند هستند زیاد داریم. فقط باید برنامه سازان ما شناخت کافی را از این نسل داشته باشند تا بتوانند توجه آن‌ها را به برنامه‌های معارفی جلب کنند.
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگوی «جام‌جم» با نماینده ولیفقیه در بنیاد شهید و امور ایثارگران عنوان شد
