نگاهی به تاریخ نگاری و کتابت حدیث در دوران پس از پیامبر اسلام (ص)

کتابت حدیث پس از پیامبر اسلام

پس از وفات پیامبر(ص)، مقام خلافت رفته رفته نفوذ بسیاری یافته‌بود تا آنجا که می‌توانست حلال و حرام خدا و رسولش را تغییر دهد و نیز قوانینی که از طرف خلیفه وضع می‌شد با همان استحکام قوانین الهی اجرا می‌گشت. از آنجا که نگارش احادیث اگرچه به صورت رسمی ممنوع شده بود، اما صحابه و کسانی که وجود پیامبر اسلام(ص) را درک کرده بودند همچنان به آن اهتمام می‌ورزیدند، لذا خلفا با آگاهی از این واقعیت، خود نیز به صورت پنهانی به تعدادی از سر سپردگان خود دستور نگارش حدیث را داده بودند، اما وقتی حکم خداوند در آن دوران مورد تعرض قرار می‌گرفت، دلیلی ندارد که احادیث و تاریخ از سوی تاریخ‌نگاران خلفا آنطور که بوده روایت گردد.

البته این حالت، تا اواخر دوران خلافت عثمان بیشتر دوام نیافت و نارضایتی عمومی و انقلاب مردم، کمابیش آن را در هم کوبید، تا اینکه با گذشت زمان نوبت به معاویه رسید. وی به یاری دستگاه عظیم تبلیغاتی خود، که از حدیث‌پردازان ورزیده تشکیل یافته‌بود، به ترمیم گذشته پرداخت و می‌رفت که دیگر بار مقام خلافت نفوذ و ارج گذشته‌ی خویش را باز یابد، اما شهادت مظلومانه امام حسین(ع) این نقشه را برای همیشه نقش برآب کرد و از آن پس دیگر خلافت نتوانست به موقعیت پیشین خود برسد و بدین خاطر نوآوری‌ها و بدعت‌هایی که اسلام رسمی را از اسلام راستین جدا ساخته از این پس چندان افزوده نمی‌گردد و دیگر خلفا توان آن را نمی‌یابند که بدعتهای تازه‌ای پدید آوردند.

تاثیر شهادت امام حسین بر نگارش احادیث

برای آنکه از بحث اصلی خود دور نشویم و بحث به درازا نکشد، به صورت مختصر به تاثیر واقعه عاشورا بر تاریخ نگاری و کتابت حدیث اشاره می‌کنیم، زیرا این واقعه و تاثیرش غیرقابل کتمان است. شهادت امام حسین ( ع) علاوه بر تحت تاثیر دادن جایگاه خلافت، ثمره‌ی دیگری نیز همراه داشت و آن کاسته شدن حبس و زجر و شکنجه و قتل شناسندگان واقعی اسلام و بازگو کنندگان احادیث پیامبر بود؛ زیرا حکومت‌های بعد نتوانستند آنان را به شدت گذشتگان شکنجه نموده، به قتل رسانند، در نتیجه آنان توانستند با کوششهای پیگیر، از میان هزاران حدیث که بیشتر آنها پرداخته مزدوران خلافت بود، احادیث صحیح را بازشناخته در دسترس مسلمانان قرار دهند.

آغاز دوره حدیث نگاری به صورت گسترده

با روی کار آمدن عمربن عبدالعزیز، دوره‌ی صد ساله‌ی جلوگیری از احادیث پایان یافت و از این زمان که قرن دوم آغاز شد پیروان اسلام رسمی، از حکومت خویش دستور یافتند که احادیث پیامبر را بنویسند. در نتیجه، ده‌ها کتاب در سیره‌ی پیامبر و صحابه، و نیز در احادیث رسول اکرم، گردآوری شد که در میان هزاران حدیث که در آن کتب وجود داشت تنها حدیثی چند یافت می‌شد که به وسیله‌ی شاگردان واقعی مکتب اسلام از پیامبر بازگو شده باشد. لیکن حتی همین چند حدیث نیز دانشمندان خود فروخته به دستگاه را آزار می‌داد و لذا برای رهایی از آنها دو اقدام نمودند:

اول اینکه در علم «رجال و درایه» مقرر کردند که چنانچه یکی از راویان حدیثی هواخواه و شیعه علی(ع) باشد ان حدیث بی‌ارزش و ضعیف خواهد بود!  دیگر این که در زمینه‌ی حدیث، مجموعه‌های تدوین نمودند که تا حد امکان از این گونه احادیث خالی بود و نیز احادیثی که کوچکترین برخوردی با حیثیت قدرتمندان پس از رسول خدا و خلفای راشدین داشت، در آنها موجود نبود.

کتابهای حدیثی، که برای روش تدوین یافت « صحیح » نامیده شد و تعداد انها به شش رسید، که در میان آنها صحیح بخاری از دیگران اعتبار بیشتری یافت. زیرا بخاری بیش از دیگران به دو اصل فوق توجه داشت تا جایی که حتی از خوارج ـ چون عمران بن حطان ـ حدیث نقل کرده، لیکن از امام صادق (ع) حدیثی روایت ننموده است!

کتاب صحیح بخاری چیست؟

صحیح بخاری یکی از کتاب‌های حدیث و جزوصحاح ستّه است. کتاب صحیح بخاری معتبرترین کتاب حدیث نزد اهل سنت محسوب می‌شود که توسط حافظ ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیرة بن بردزبه بخاری (۱۹۴–۲۵۶ هجری) گردآوری شده‌است. این کتاب در حدود سال ۲۳۲ هجری کامل شده است.

صحیح بخاری در 97 کتاب و 3450 باب تدوین شده و تعداد احادیث آن با احتساب احادیث مکرّر به گفته ابن صلاح 7275 حدیث و با حذف مکرّرات 4000 حدیث است.

اهمیت حدیث نبوی علی‌الخصوص معتبرترین آن‌ها که صحاح سته نامیده می‌شوند، موجب شد که شروح مختلفی بر این کتب نوشته شوند که می‌توان به فتح الباری فی شرح صحیح بخاری نوشته ابن حجر العسقلانی و عمدة القاری از بدرالدین العینی اشاره داشت. اهل سنت این کتاب را از صحیح‌ترین کتب احادیث می‌دانند.

محمدبن اسماعیل بخاری احادیثی را که برخوردی با خلفا داشته، ناتمام و پاره‌پاره نقل نموده و بهمین جهت پیروان اسلام رسمی، کتاب او را پس از قرآن صحیح‌ترین کتاب می‌شناسند! و بر همین اساس، در کتابهای تاریخ و سیره، تاریخ طبری از همه‌ی تواریخ محکمتر و معتبرتر بشمار آمده، چه او نیز راه بخاری را پیموده است و به شدت مراقب بوده حدیثی را که کوچکترین تضادی با منافع و وجهه‌ی آن گروه از صحابه، که مورد احترام اسلام رسمی بودند، داشت نقل ننماید و متقابلا هر حدیث ساختگی را که دست‌آویزی برای توجیه ستمگری‌های آنان داشت بازگو نموده است.

آیا تاریخ طبری کاملاً معتبر است؟

تاریخ طبری مطالب بسیار زیادی از اطلاعات را به دست ما می‌دهد و یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های تاریخ عمومی در جهان است. هدف طبری از نگارش تاریخ، عرضهٔ تاریخ جهان از آغاز آفرینش تا زمان خود او بوده‌است. کتاب تاریخ طبری، شرح زندگی بشر از خلقت آدم تا زمان نگارندهٔ آن است. از دیدگاه او، سیر رویدادهای تاریخ جهان از زمان معینی آغاز شده و به رویدادهای زمان زندگی نویسنده انجامیده‌است. از نظر طبری، تاریخ در حکم جریان واحدی است که در آن هر یک از قوم‌ها، نقش ویژهٔ خود را بازی کرده‌اند و عنایت الهی با فرستادن پیامبران و فرستادن کتاب‌های آسمانی با مردم همراه بوده و همهٔ مردم را در رودخانه‌ای که نامش تاریخ است به سوی مقصدی معلوم که روز رستاخیز است رهنمون می‌شود.

 البته دیدگاه کلامی وی در تدوین تاریخش تأثیر گذاشته و تاریخ، وی را به عدم بیطرفی در نقل تاریخ متهم کرده‌است، چرا که طبری صدها حدیث جعلی و پرداخته‌ی دست بی‌دینان و دشمنان اسلام را روایت کرد و در نتیجه، تمامی حوادث تاریخی عصر پیامبر و خلفای اولیه را واژگونه تصویر نمود و از آنجا که سخت پایبند حفظ منافع خلفا و صحابه مورد تایید آنها بود، چنان شهرت و اعتبار یافت که امام المورخین، پیشوای تاریخ نگاران خوانده شد و پس از وی مورخین نامی چون ابن اثیر، ابن کثیر و ابن خلدون تاریخ زندگی صحابه را فقط از او اقتباس نمودند.

پیروان اسلام رسمی، از قرن چهارم به بعد، به دنبال دانشمندان وابسته به دستگاه، شش کتاب حدیث فوق را منتشر ساخته مورد عمل قرار دادند، در تاریخ نگاری نیز فقط طبری و پیروانش ماخذ کار شده و در نتیجه، صدها کتاب حدیث و تفسیر و تاریخ که دیگر دانشمندان گردآورده بودند بدست فراموشی سپرده شد. و بدین صورت راه بحث و تحقیق و شناسایی اسلام راستین را ـ اسلامی که پیامبر برای انسان‌ها به ارمغان اورده بود ـ به روی خود و دیگران بستند .

نسل های بعد از قرن چهارم تا امروز ، نیز به تقلید کورکورانه از ایشان بسنده کردند ودر نتیجه، امروزه جز شاگردان و پیروان مکتب اهل بیت، همگان اسلام را همان اسلام رسمی ساخته‌ی دست حدیث پردازان مزدور خلفا میدانند و بدین خاطر در زمان ما نیرومندترین سدی که بر سر راه شناخت اسلام اصیل و هدایت گمراهان قرار داد همین احادیث ساختگی، در زمینه‌ی معارف و احکام و سیره و تاریخ می باشد.

نتیجه گیری

اگرچه در قدیم دسترسی به کتاب و آثار تاریخی بسیار سخت و مشکل می‌نمود، اما با توسعه فناوری و بوجود آمدن کتابخانه‌های آنلاین و حتی دانلود کتاب رایگان pdf به آسانی، ضرورت دارد دانشمندان جهان اسلام در مورد تاریخ نگاری و حدیث به بررسی و تحقیق پرداخته، اسلام حقیقی را که فقط در مکتب خاندان پیامبر می‌توان یافت به دست‌آورده و آن را به صورت صحیح به جهان و مسلمانان معرفی و عرضه نمایند.