چالش با کلیشه‌های سرمایه‌داری

اما اگر بخواهیم درباره موضوع اصلی این اثر صحبت کنیم، باید بگوییم این مجموعه مستند تلاش دارد در هر قسمت با نقد موضوعات جاری در سبک زندگی مدرن، مخاطب را نسبت به نفوذ عمیق این نوع سبک زندگی آگاهی بخشد و مسیر جدیدی را برای حل این معضلات ارائه کند.

ضد، تازه‌ترین محصول مرکز مستند سوره و شبکه مستند سیما به تهیه‌کنندگی و کارگردانی محسن کریمیان و پژوهش و نویسندگی علی نیکجوست که سری دوم آن در ۲۰ قسمت تولید شده است. همزمان با پخش قسمت‌های پایانی، گفت‌وگویی با کارگردان اثر داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

امروز مشکلات بسیاری داریم و شاید مخاطب با خود فکر کند اگرچه مستند «ضد» درباره موضوعات مهمی صحبت می‌کند اما دردی از دردهای مردم دوا نمی‌کند. شما هم از این دست نظرات شنیده‌اید؟

بسیاری این نقد را به ما وارد کرده‌اند که چرا به موضوعات روز جامعه نمی‌پردازیم. چرا برای ساخت ضد به سراغ موضوعاتی رفتیم که دغدغه عمومی نیست؟ و... اما من قصد دارم بگویم بازار تولید مستند، گسترده است و ما هم تلاش کردیم به سراغ طرح موضوعاتی برویم که کسی به سراغ آن نرفته است. شاید دیگر مستندسازان بتوانند با رویکرد پرداختن به مشکلات داخلی کشور، مستند تولید کنند اما ما احساس کردیم وظیفه داریم به موضوعی که سال‌هاست روی زمین مانده و کسی در سال‌های گذشته به سراغ آن نرفته است، بپردازیم و روی این موضوعات پیش برویم. مخاطب خاص ضد نیز که پیگیر این وقایع و موضوعات تخصصی بوده، این قضیه برایش مطلوب است.

پس می‌توان گفت ضد به یک موضوع جهانی پرداخته است.

در کنار رویکرد انتقادی نسبت به وقایعی که نظام سرمایه‌داری رقم زده است، پرداختن به موضوعات جهانی، جزو اهداف این مستند است و ما با این کار اولا قصد داریم، تجربه‌های جهانی را به مخاطب ایرانی منتقل کنیم تا جلوی ضرر و اشتباه را بگیریم. از سوی دیگر، کشورهای غربی تجربه‌های بیشتری در مواجهه با مظاهر مدرنیته دارند و چون ما غرب را به عنوان تمدنی که از ما جلوتر و کامل‌تر است، می‌شناسیم برای همین به مسائل روز در کشورهایی توجه کردیم که از این موضوعات ضربه خورده و نتیجه نگرفته‌اند.

برای ساخت فصل دوم این مجموعه مستند با چه چالش‌هایی درگیر بودید؟

ما ابتدا برای ساخت ضد، با حجم گسترده‌ای از موضوعات گفته نشده مواجه بودیم که می‌توانستیم بسیار خوب به آن بپردازیم. در حال حاضر که ۳۴قسمت از این مجموعه مستند روی آنتن رفته است، به حجم زیادی از مطالب در قسمت‌های مختلف پرداخته‌ایم و در حال حاضر، یکی از چالش‌های ما بحث سوژه‌یابی است و محدودیت داریم اما تلاش می‌کنیم از این فرصت برای خلاقیت استفاده کنیم و با ترکیب موضوعات یا حرکت به سمت موضوعات بینامتنی، کار باکیفیت‌تری تولید کنیم. از سوی دیگر، یکی از چالش‌های ما مخاطب است چراکه وقتی یک مجموعه مستند با تعداد قسمت‌های زیاد ساخته می‌شود و مخاطب گسترده پیدا می‌کند، ما وظیفه داریم کیفیت را حفظ کنیم و آن را بالا ببریم، چراکه مخاطب از ما توقع دارد.

به ساخت فصل سومی فکر کرده‌اید؟

تلاش داریم فصل سوم را با موضوعات جدید و رویکرد خاص نسبت به وقایع عرضه کنیم تا اثرگذاری‌ای که به دنبال آن هستیم، روی جامعه هدف اتفاق بیفتد.

مستند در مخاطب ایرانی جامعه امروز چه جایگاه و کارکردی دارد؟

یکی از چالش‌های امروز جامعه ما، ظاهربینی افراطی است که فضای مجازی و عصر ارتباطات بسیار روی این قضیه اثر گذاشته است. از سوی دیگر، متاسفانه مردم ایران به دنبال عمق وقایع و قضایا نیستند؛ البته این قضیه در تمام دنیا صادق است اما در جامعه ایرانی بیشتر جاری است. این‌که مستند چه کارکردی دارد، باید بگویم همان‌گونه که واژه سند در کلمه مستند نهفته است، مستند با بیان ریشه‌ای پدیده‌ها سعی می‌کند مخاطب را آگاه کند، یعنی ما به عنوان مستندساز با بیان ریشه‌ای وقایع و پشت پرده اتفاقاتی که به‌ظاهر بی‌اهمیت می‌آیند، سعی می‌کنیم دانشی را به جامعه اضافه کنیم تا تصمیماتی که مردم در زندگی‌شان می‌گیرند، بر اساس آگاهی باشد.

به نظر می‌رسد مستند، مدتی است به سمت اقبال عمومی حرکت کرده و امروز بسیار بیشتر از گذشته میان مردم عادی شناخته شده‌است. آیا با این گزاره موافق هستید؟

مستند از گذشته، مخاطبان زیادی داشته که برایشان جذاب بوده است اما در سال‌های گذشته تعداد و گونه‌های مستند بیشتر و حجم تولیدات زیاد شده است. از سوی دیگر، در سال‌های پایانی دهه ۸۰ شبکه تخصصی مستند راه‌اندازی و باعث شد مخاطب عام هم نسبت به گونه‌های متفاوت آگاه شود و بتواند از بستر تلویزیون آن را پیگیری کند. امروز هم به جایی رسیدیم که تعداد زیادی نهاد متولی ساخت مستند هستند.

تلویزیون چه نقشی در این زمینه داشته است؟

در همه نقاط دنیا خانه مستند و بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مستند دنیا شبکه‌های تلویزیونی هستند چراکه هم تولید مستند ارزان‌تر و هم موردپسند مخاطب است. ما هم در ایران پس از گذر از یک دهه باید به سمت کیفی‌کردن مستندهای تولیدی برویم تا هم اثرگذاری آن بیشتر شود و هم حجم گسترده‌تری از مخاطب پیدا کند چراکه دیگر از دوره‌ای که بخواهیم حجم زیادی مستند بدون فکر کردن به بازار مصرف تولید کنیم، گذشته است.

تا چه اندازه می‌توان از مستند برای هدایت و ارتقای کیفیت فرهنگ یک جامعه بهره گرفت و این موضوع نیازمند چه مولفه‌هایی است؟

فرهنگ، موضوع سیالی است و یک گروه یا نهاد نمی‌تواند در شکل‌گیری و ارتقای آن اثرگذار باشد چراکه مولفه‌های گوناگونی روی آن اثر می‌گذارند. گروه‌های زیادی برای توسعه فرهنگی تلاش می‌کنند و مستندسازان نیز به اندازه‌ای که دستی در رسانه دارند، می‌توانند نقد فرهنگی خلاقانه انجام دهند و روی مخاطب عام اثر بگذارند. همچنین از آنجا که زبان سینما، زبان ناخودآگاه است، می‌تواند یک مطالبه جمعی برای حرکت به سمت اصلاح فرهنگی و مشکلاتی که وجود دارد، صورت بگیرد. اگرچه این مسیر با مشکلاتی همراه است و عوامل بسیاری باید دست به دست هم بدهند تا اثرگذاری دیده و لمس شود.

استقبال مخاطبان از فصل دوم مستند «ضد»

پخش هفتگی و منظم فصل دوم مستند «ضد» باعث شده است علاوه‌بر مخاطبان تخصصی که این اثر داشته، مخاطبان جدیدی نیز پیدا کنیم که از بیان مسائل این مستند استقبال می‌کنند.

یکی از دلایل این اتفاق این است در فصل دوم به موضوعاتی پرداختیم که در زندگی روزمره بیشتر با آن سروکار داریم.

همچنین به دنبال این بودیم که توجه افراد را به وقایع زندگی بیشتر جلب کنیم تا آنها بتوانند شرایطی را که به نفع‌شان نیست تغییر دهند.

مخاطبانی داشته‌ایم که به ما گفته‌اند پس از تماشای ضد، استفاده از یک‌سری محصولات را کم یا زیاد کرده‌اند. این موارد نشان می‌دهد که مستند اثرگذار بوده است.

سپیده شریعت‌ رضوی - گروه رسانه روزنامه جام جم