کتاب، قدرت نرم است

نمایشگاهی اینچنینی برای توسعه فرهنگ کتابخوانی چه اندازه تاثیری‌گذار بوده است؟ آیا این نمایشگاه که عنوان بین‌المللی را یدک می‌کشد، توانسته است برند فرهنگی موثری باشد؟ در توسعه فرهنگ کتابخوانی عموم مردم چه نقشی داشته است؟ با رقبای برون مرزی خود چه تعاملی داشته است؟ آیا مسوولان و برگزارکنندگان آن توانسته‌اند به اهداف کلان خود دست یابند؟ اینها سوالاتی است که پاسخ به آن می‌تواند راهگشای بسیاری از بن بست‌های پیشروی کتابخوانی در کشور باشد.

جامعه ایرانی برای پیشرفت و توسعه نیازمند عمومی‌شدن کتابخوانی است. اما ما کجای قله آرزوی خود ایستاده‌ایم و برای دست‌یابی به قله آرمانی چه باید کرد؟ دکتر صدیقه ببران از اساتید علوم ارتباطات و رسانه معتقد است باید در گام اول مشکلات کتاب، نمایشگاه کتاب و هر چیزی که به کتاب مرتبط است آسیب‌شناسی شود.

او راهکارهایی هم برای برپایی موثر نمایشگاه ارائه کرده است. ببران، نویسنده، پژوهشگر، عضو هیات علمی‌دانشکده علوم اجتماعی و مطالعات رسانه و روزنامه‌نگار در گفت‌وگوی پیش‌رو، با نگاهی انتقادی به رویداد فرهنگی «نمایشگاه بین‌المللی کتاب» به بیان دیدگاه‌های خود و ارائه راهکارهایی برای توسعه فرهنگ کتابخوانی پرداخت که چکیده‌ای از صحبت‌هایش را می‌خوانیم.

یکی از اتفاقاتی که باید در کشور ما رخ می‌داد و هنوز جایی ندارد حضور کتاب در زندگی و سبک زندگی ایرانی است. متاسفانه نسل جدید حتی به اندازه وقت گذاشتن برای میل کردن یک ساندویچ با کتاب دمخور نیست.

باید دید وقتی ما از غیبت کتاب در زندگی نسل جدید کشور صحبت می‌کنیم، آیا برپایی نمایشگاه کتاب در رواج فرهنگ کتابخوانی تاثیری نداشته است؟ من می‌گویم قطعا برپایی این نمایشگاه مردم را به سمت کتابخوانی سوق می‌دهد اما باید دید چند رویداد پیاپی که به ارتقای فرهنگ کتابخوانی و تعالی روحی و اخلاقی مردم منتهی شود، در کشور برپا شده است؟

کتابخوانی عمومی ‌شود

معتقدم آنچه باید در پی برپایی نمایشگاه کتاب رخ دهد، عمومی‌کردن فرهنگ کتابخوانی است. اگر چنین اتفاقی در سطح جامعه رخ دهد می‌توان امیدوار بود که کتاب وارد زندگی مردم شده است و به جامعه کمک می‌کند تا در مسیر تعالی حرکت کند.

ما نباید به آماری که از کتابخوانی تخصصی قشر دانشگاهی داریم خرسند شویم بلکه هر زمان کتاب خواندن عموم مردم را به صورت یک امر عمومی‌ دیدیم می‌توانیم از گسترش فرهنگ کتابخوانی بگوییم. هر زمان نمایشگاه، کتاب را به سبد خانوار آورد می‌توان از موفقیت آن سخن گفت.

معتقدم نمایشگاه باید روح جدیدی در جامعه بدمد. باید ذوق کتاب خواندن از کودکی در افراد ایجاد شود مثلا مادری که فرزند خود را به فروشگاه می‌برد در کنار خرید تنقلات برای او کتاب هم بخرد و او را با این کالای فرهنگی آشنا کند. اگر می‌خواهیم جامعه‌ای پیشرفته داشته باشیم باید در دست هر ایرانی یک کتاب ببینیم.

باید به کتابخوانی، نگاه فرآیندی داشت

به نظر من عدم تمایل مردم به کتابخوانی باید ریشه‌یابی شود و از نظر جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار بگیرد. این مشکل جامعه ایران علت‌های مختلفی دارد؛ نخستین مشکل ضعف سیستم اطلاع‌رسانی است.

این‌که عموم مردم از اهمیت مطالعه و کتابخوانی در پیشرفت روحی و اجتماعی آگاهی ندارند، به دلیل ضعف در حوزه اطلاع‌رسانی است. متاسفانه اطلاع‌رسانی ما مناسبتی است، هفته کتاب یا برپایی نمایشگاه کتاب برای اطلاع‌رسانی کافی نیست.

نباید نگاه رویدادی به مسائلی مثل کتاب یا فرهنگ ایثار و شهادت داشته باشیم. برای آگاهی بخشی به مردم باید نگاه فرآیندی داشته باشیم.

باید دید صدا و سیما تا چه اندازه در برنامه‌های تلویزیونی و سریال‌ها به مساله کتابخوانی پرداخته است؟ چرا در سریال‌ها خانواده کتابخوان را به نمایش نمی‌گذارند یا تبلیغات کتاب به‌جز کتاب‌های کمک درسی کنکور چیست؟ با آسیب‌شناسی سیستم آموزشی مشکل کتابخوان شدن مردم حل می‌شود. فرزندان ما از دبستان تا پایان دانشگاه چه اندازه با کتاب خوب آشنا می‌شوند؟ به‌جز کتاب‌های درسی و کمک درسی چه تمرکزی برای معرفی کتاب خوب به کودکان و فرزندان این سرزمین داشته‌ایم؟

متاسفانه دانشجویان ما حتی در حوزه درسی غیر از کتاب و جزوه استاد سراغ کتاب دیگری نمی‌روند تا اطلاعات خود را در زمینه موضوع درس بیشتر کنند پیشنهاد می‌کنم متولیان برگزاری نمایشگاه کتاب از این فرصت طلایی برای آسیب‌شناسی این مشکلات و ارائه راهکار جهت رفع مشکلات موجود استفاده کنند. برگزاری کارگاه و نشست‌های علمی‌در این خصوص می‌تواند موثر باشد.

بخش دیگری که باید آسیب‌شناسی شود اقتصاد نشر است. نمایشگاه چه در توسعه فرهنگ کتابخوانی و چه کمک به اقتصاد نشر باید تاثیر‌گذار باشد. نمایشگاه باید فرصتی باشد تا ناشران بازاریابی کنند. دولت باید یارانه ناشران را هدفمند پرداخت کند.

مدیریت اثربخش در این حوزه می‌تواند مانع ورشکستگی ناشران و سوء‌استفاده برخی افراد از شرایط موجود شود. معتقدم باید از ناشران حمایت شود. حوزه دیگری که نیاز به کنکاش دارد، آشنا‌سازی عامه مردم با نیازهای آنان است. باید دید کتاب‌هایی که برای عموم مردم منتشر شده‌اند چه اندازه با نیازهای فرهنگی آنان همخوانی دارد؟ وزارت ارشاد باید در توسعه فرهنگ عامه همت والایی داشته باشد و کتاب ابزار مهمی‌ در این زمینه است.

نمایشگاه و خلق صنعت برتر

نمایشگاه کتاب باید محلی برای ایده‌پردازی باشد. برای رفع مشکلات حوزه کتاب، برای کتابخوان شدن عموم مردم و در توسعه فرهنگ کتابخوانی باید نمایشگاهی برپا شود که محل تجمع ایده‌پردازان باشد. استارت‌‌آپ‌ها به نمایشگاه بیایند. نمایشگاه می‌تواند عرصه صنعتی شدن این حوزه به عنوان یک صنعت برتر باشد. در هر نمایشگاه کتاب دنیا مثل نمایشگاه فرانکفورت این مساله اهمیت دارد یعنی به بعد فرهنگی و اقتصادی کتاب توجه شده است تا ناشر بعد از سال‌ها کار کردن اعلام ورشکستگی نکند.

نکته مهم دیگر این‌که نمایشگاه نباید صحنه مجادلات حزبی و جناحی باشد. باید تریبون آزاد ایجاد شود تا با ایجاد جذابیت برای دانشجویان حضور پررنگ‌تری داشته باشند وعلاوه بر تبادل اندیشه، به خرید کتاب نیز بپردازند. راهکار دیگری که به توسعه کتابخوانی عمومی‌کمک می‌کند، استفاده از فضای مجازی است. نمایشگاه باید در حوزه فضای مجازی نیز فعال‌تر از قبل باشد و سرمایه‌گذاری کند.

باید با استفاده از نمایشگاه کتاب، سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای مخاطب را بالا برد. با استفاده از این فضای جدید می‌شود مانع جهل و بی‌خبری جامعه شد. استفاده از ظرفیت رسانه برای توسعه کتابخوانی بسیار مهم است، فضای مجازی بستر نوینی است که در این زمینه بسیار تاثیر‌گذار است زیرا امروز مردم به مولتی‌مدیا وموشن‌ها علاقه دارند بنابراین باید از این علاقه برای کتابخوانی بهره‌ جست.

راه دیگری که باید به آن توجه کرد، آموزش کتابخوانی از کودکی است. آموزش و پرورش و خانواده باید کتاب را وارد زندگی کودک کنند. علاوه براین بازی و فیلم‌های کودکانه نیز باید بستر کتابخوان شدن کودکان را فراهم کنند. در کارتون و فیلم‌های غربی زمان زیادی صرف کتابخوانی می‌شود تا در ذهن کودک ماندگار‌شود.

جامعه قدرتمند با کتاب

اگر می‌خواهیم در آینده نسل بهتری داشته باشیم، باید مردم را با استفاده از بسترهای نو به مطالعه تشویق کرد. باید هزینه کرد. نباید کتاب از زندگی مردم حذف شود. حتی اگر در مورد زنان سرپرست خانوار فعالیت می‌شود در گام اول باید آنها را با کتاب و کتابخوانی توانمند کرد.

کتاب، قدرت نرم و ابزاری است که جامعه را قدرتمند می‌سازد. کتاب قدرت اثرگذاری دارد. اگر کتاب با فناوری‌های جدید توام شود، نسل جدید از انفعال در برابر آن خارج خواهد شد.

برای خارج شدن جامعه دانشجویی و عموم مردم از این انفعال باید سیستم آموزشی و فرهنگی برنامه‌ریزی کند تا ارزش‌های جامعه جای خود را یافته و به سمت شاخص‌های توسعه پیش رود؛ در غیر این صورت عقبگرد خواهیم داشت.
​​​​​​​
نازلی مروت - گروه فرهنگ و هنر روزنامه جام جم