نبرد با آسیب‌ های اجتماعی بدون قهرمان

برای فهم این افزایش باید به دوبرابر شدن «جمعیت زیر خط فقر» در یک بازه زمانی سه‌ساله، افزایش تورم خانوار روستایی و رسیدنش به ۵۰درصد، افزایش ۴درصدی طلاق، افزایش ۷۷درصدی «خشونت‌ خانگی» در کلانشهرها، افزایش ۳۵درصدی «خودکشی» با قرص‌برنج نسبت به سال قبل، گسترش کودک‌ آزاری و البته افزایش حمل سلاح، نزاع و اختلاس اشاره کرد.

روزبه کردونی، کارشناس مسائل اجتماعی و البته رئیس موسسه عالی پژوهش تامین‌اجتماعی با جمع‌آوری و کنار هم نهادن این آمارها (بنا به اعلام نهادهای رسمی) چنین استدلال می‌کند که هرچند نگرانی‌ها به‌واسطه سلامت به دلیل واکسیناسیون گسترده کاهش داشته اما تا چند ماه آینده باید منتظر پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جهش‌ های آسیب‌ها باشیم. به باور او، در صورت بی‌توجهی دچار سونامی آسیب‌ها در جامعه خواهیم بود. پای حرف‌های او نشسته‌ایم تا در رابطه با چرایی افزایش این آمارها و راهکارهای احتمالی کنترل‌شان گفت‌وگو کنیم.

مولفه‌های مولد آسیب‌ها در ایران صرفا کرونا نبوده است اما حالا به نظر می‌رسد در رابطه با تاثیرات اجتماعی پس از کرونا به نوعی بزرگ‌نمایی شده است،‌ به این معنا که قبل از کرونا هم آمار آسیب‌های اجتماعی خوب نبوده است.

بله. واقعیت این است که آسیب‌های اجتماعی فقط مختص ایران نیست و همه جای دنیا وجود دارد. آگاهی به این نکته از این بابت اهمیت دارد که من معمولا از سیاه‌نمایی‌های معمول در این حوزه اجتناب می‌کنم. وقتی شما تصویر بزرگی از آسیب‌ها نشان دهید مردم و مسؤولان به این باور می‌رسند که دیگر کاری نمی‌شود کرد. ما باید متعهد به واقع‌نگری باشیم، نه بزرگ‌نمایی کنیم و نه کتمان.البته حتما عوامل موثر در تشدید وضعیت آسیب‌های اجتماعی فقط کرونا نیست چراکه ما در این حوزه پیش از دوران کرونا هم وضعیت مطلوبی نداریم. مستنداتش هم این نکته که رهبر معظم انقلاب شخصا به این موضوع ورود داشته‌اند. نکته این است که کرونا به‌صورت جهانی تاثیرات اجتماعی بسیاری به همراه داشته است و به نوعی تشدیدکننده آسیب‌های اجتماعی است. برای مثال با شیوع این فراگیری و گسترش فقر باید منتظر بود در زمینه کودکان از تحصیل مانده وضعیت بدتر شود. بی‌شک کار کودکان گسترش می‌یابد. حرف این است که وضعیت نامطلوب ما در زمینه آسیب‌ها در گذشته با پیشرانی به نام کرونا تشدید شده است. براین اساس باید تاثیرات اجتماعی و اقتصادی کرونا بر آسیب‌ها را جدی بگیریم.

در این حوزه عموما شاهد راهکارها و اظهارنظرهای کلی بودیم. حالا شما هم به‌عنوان یک کارشناس اجتماعی عنوان می‌کنید اگر کاری نکنیم شاهد سونامی آسیب‌ها خواهیم بود. آن «کار» که حالا چند دهه است همه می‌گویند چیست که انجام نمی‌شود؟

در این‌که چه باید کرد شامل موارد متعددی است. اولین کار استناد به همان مواردی است که رهبر معظم انقلاب در سال ۹۵ فرمودند. ایشان فرمودند در موضوع آسیب‌های اجتماعی بروید کار «فوق‌العاده» انجام دهید. آنچه نگران‌کننده است این‌که در فرآیند منازعات هر روزه و بحران‌ها و مسائل روزمره مساله آسیب‌ها و چالش‌های اجتماعی کمرنگ و مورد غفلت واقع شود. اولین نکته این که هم جامعه و هم مسؤولان و سیاستگذاران دغدغه‌مندی در مسائل اجتماعی را در راس اولویت‌هایشان قرار دهند. نکته دیگر این است که باید شناخت دقیق مبتنی بر شواهد از وضعیت آسیب‌ها داشته باشیم و نمی‌توانیم مبتنی بر ذهنیات خودمان عمل کنیم. آگاهی به این نکته از این بابت اهمیت دارد که من معمولا از سیاه‌نمایی‌های معمول در این حوزه اجتناب می‌کنم.

ابراز واقعیت موجود در این حوزه سیاه‌نمایی نیست، واقع‌نگری است. اتفاقا این آمار می‌تواند سنجه‌ای برای راهکار مبتنی بر واقعیت باشد.

وضعیت اجتماعی در بحران‌های اقتصادی نباید به فراموشی سپرده شود. نزاع سیاسی میان سیاستگذاران نباید تصمیم‌گیری در رابطه با حوزه اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد. لازم است بر آمار و اطلاعات صحیح و دقیق تکیه کنیم و به سیاستگذاری شواهدمحور تکیه کنیم. در حوزه آسیب‌های اجتماعی نباید نه در دام سیاه‌نمایی و نه در دام کتمان بیفتیم بلکه باید به واقع‌نگری وفادار باشیم. لازم است سیاستی دقیق، منطقه‌ای و قابل ارزیابی تهیه و از کلی‌گویی پرهیز شود. مقابله با آسیب‌های اجتماعی نیاز به قهرمان ندارد و نیازمند فعالیت همدلانه مسؤولان و دستگاه‌های مرتبط است. به این شکل باید پس از تقسیم کار روشن، عملکرد دستگاه‌های مرتبط همواره سنجیده و گزارش‌های آنان راستی‌آزمایی شود. شانس موفقیت سیاست‌های کنترل و کاهش و آسیب‌های اجتماعی بدون مشارکت فعال و موثر مردم بسیار اندک است. اما برای مشارکت مردم باید تعریف و رویکرد مشخص و روشن وجود داشته باشد در غیر این صورت امکان نقش‌آفرینی مردم وجود ندارد. باید شناخت دقیق از رویکردها، سیاست‌ها و برنامه‌های گذشته داشت تا از به دام افتادن در خطاهای گذشته اجتناب شود. دیگر این‌که ما باید شاخص داشته باشیم. وقتی می‌گوییم نرخ طلاق این عدد است در ادامه باید با کارشناسی عنوان کنیم که این نرخ خوب است یا بد است؟! صرف اعلام یک آمار به معنای جایگاه مطلوب یا نامطلوب در آن حوزه نیست. از سال ۸۴ تا به امروز هر سال نرخ طلاق و ازدواج ما به‌طور میانگین تا ۲درصد افزایش داشته است اما باید بدانیم که همین نرخ طلاق در ایران در میان جوامع اسلامی و کشورهای منطقه جزو نرخ‌های پایین محسوب می‌شود. نکته دیگر مقایسه آماری با گذشته خودمان است،‌ باید درباره داده‌های مربوط به این حوزه روند را بررسی کرد. به همین دلیل است که بسیاری از آمارهای عنوان شده نسبت به گذشته خودمان عنوان شده‌است.در کنار ارائه آمار باید شاخص‌بندی هم صورت بگیرد تا تصویر دقیقی از وضعیت موجود را در اختیار داشته باشیم و البته نکته مورد اشاره شما هم مهم است این‌که در ارتباط با آسیب‌های اجتماعی نباید کلی‌گویی داشته باشیم. در نهایت دوباره باید استناد کنیم به نشست رهبر معظم انقلاب و اشاره ایشان به این‌که آسیب‌دیدگان اجتماعی را باید «عائله» خود بدانیم. اگر ما رویکرد عائله‌محوری را در مسؤولان و حوزه عمومی نهادینه کنیم گام بزرگی برداشته‌ایم.

البته که از ابراز دغدغه‌های رهبر انقلاب در آن نشست معروف حالا پنج سال می‌گذرد و حداقل آمارها نشان از وخیم‌تر شدن آسیب‌ها در جامعه دارد.

معتقدم باید آن نقشه‌راه در تمام سطوح اجرایی مرتبط با آسیب‌های اجتماعی نهادینه شود. دقت کنید که در هیچ کجای دنیا دولت به تنهایی موفق به حل مسائل اجتماعی نشده‌است. ما باید بتوانیم رسانه، دانشگاه و فعالان مدنی را هم در این موضوع دخیل کنیم. رئیس‌جمهور محترم در نشست شورای اجتماعی نکته مهمی گفتند و آن این بوده که آسیب‌های اجتماعی همچون ویروسی هستند که قابلیت انتشار دارند. فهم و آگاهی به این موضوع در زمینه آسیب‌ها نشان از شناخت درست در این زمینه دارد. در چارچوب این رویکرد صحیح، برای مقابله با ویروس آسیب‌های اجتماعی در ابتدا باید به درستی آن را شناسایی کنیم، منشأ انتشار را بیابیم و برای رفع آن از انتشار آن جلوگیری کنیم. البته که چون آقای رئیسی پیش از این در قوه قضاییه حضور داشته با موضوعات اجتماعی و آسیب‌ها آشناست و شناخت درستی در این زمینه دارد.

البته که حضور رئیس‌جمهور در شورای اجتماعی و به نوعی احیای آن بسیار امیدوارانه است، اظهارنظرهای ایشان در بازدید از مراکز بازپروری و... هم نشان از اشراف او در این زمینه دارد، اما اظهارنظرهای متفاوتی در ارتباط با این موضوع از زبان دیگر مسؤولان نشان از این دارد که هنوز شناخت درستی به موضوع آسیب‌ها ندارند. به عنوان مثال شهردار تهران وعده داده شش‌ماهه موضوع آسیب‌ها را در تهران حل می‌کند! یا بدتر از آن تعدد مراجع تصمیم‌گیر در این حوزه بیشتر آسیب‌زننده به نظر می‌رسد.

این موضوع نیاز به گفت‌وگوی بیشتری دارد. در برخی مسائل به‌عنوان مثال کودکان کار نهادهای مختلفی دخیل هستند و نمی‌توان تنها از یک نهاد انتظار اقدام داشت. به‌دلیل گستردگی متغیرهای آسیب‌ها نیاز به همکاری نهادهای متفاوتی است. اگر شرح وظایف دقیق و برنامه درستی داشته باشیم به‌طوری که هر دستگاه بداند چه نقشی در آن دارد و البته نظارت درستی بر وظایف محول شده وجود داشته باشد همکاری بین دستگاه‌ها هم‌افزا خواهد بود.

اجازه بدهید کمی صریح‌تر بپرسم با توجه به افزایش عجیب تمامی مؤلفه‌های مولد آسیب‌ها شما به‌عنوان یک کارشناس امیدوار به حل آن هستید؟ صددرصد.

شما نیستید؟

نه چندان. موضوع آسیب‌ها دیگر از آمار و داده و گزاره گذشته و در فضای زیستی پیرامونی ما قابل مشاهده است.

بله همه این چالش‌ها که به آن اشاره می‌کنید وجود دارد اما من بر اساس مطالعه و پژوهش می‌گویم کشورهای مختلف با درجه توسعه‌یافتگی متفاوت در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی در یک پروسه مشخص موفق شدند آن را کنترل کنند و کاهش بدهند. یعنی تجارب موجود جهانی مؤید همین نکته است. ضمن این‌که ما هم تجارب موفقی در این زمینه داشتیم.

می‌توانید چند نمونه از این موارد را بگویید؟

پیش از دوران کرونا در بحث بازماندگی از تحصیل کودکان در برخی استان‌ها با کمک نهادهای مدنی به‌شدت در بازگشت به تحصیل کودکان موفق بودیم یا نهادهای مردمی که در حوزه ترک اعتیاد فعال هستند بسیار موفق بودند.

هر دو نمونه موفق شما در این حوزه مربوط به کارآمدی نهادهای مردمی در این زمینه است، یعنی ما در بحث حاکمیتی در این زمینه حتی مثالی برای موفقیت نداریم.

این ضعف نیست. هیچ کجای جهان حل این مسائل بدون حضور مردم پیش نمی‌رود. اما نقش‌آفرینی دولت باید تعریف شده باشد. در برخی موارد نقش دولت باید بسیار پررنگ باشد و در برخی دیگر صرفا باید زمینه‌سازی و تسهیلگری کند و موانع را بردارد. نگاه خوشبینانه من در حل مشکل آسیب‌ها منوط به درستی عملکردمان در اجرای برنامه‌های درست است و این امید کاذبی نیست.

میثم اسماعیلی - جامعه روزنامه جام جم