موشن اختصاصی؛
این فاصله حتی در نامگذاری دولت به نام محیط زیستی‌ترین دولت تاریخ هم به چشم می‌آید، به این مفهوم که دولت خودش را همواره با این مطرح کرده‌است و کارشناسان و فعالان محیط زیست نه‌تنها آن را قبول ندارند که باور دارند ضربه‌ای که دولت تدبیر و امید به محیط زیست ایران زد، باید در تاریخ این سرزمین ثبت کنیم.
این فاصله عجیب را شاید بتوان با بررسی استدلال‌های هر دو سوی این ماجرا تا حدودی متوجه شد. به‌عنوان مثال وقتی دولت در فهرست بلندبالای عملکرد خود در حوزه مدیریت منابع آب یا وضعیت جنگل‌ها و مراتع آماری ارائه می‌دهد که حکایت از موفقیت در این عرصه دارد، می‌توان از طریق پژوهش‌های صورت گرفته به بررسی صحت این ادعا پرداخت و به کیفیت اجرای آن هم نگاهی ویژه داشت البته نکته مهم در راستی‌آزمایی عملکرد دولت این است که لزوما افزایش شاخص‌های مورد اشاره دولت به مفهوم عملکرد مثبت آن نیست.
به‌عنوان مثال با نگاهی به عملکرد سازمان حفاظت از محیط زیست در حوزه‌های بخشی و فرابخشی می‌توان متوجه رشد معنادار شاخص‌های مختلف محیط‌زیستی در این بازه زمانی شد اما باید توجه کرد که افزایش این شاخص‌ها الزاما به معنای بهبود وضعیت محیط‌زیستی کشور نیست. این نکته در فهرست بلندبالای منتشر شده از سوی سازمان محیط‌زیست مصداق‌های فراوانی دارد.
به‌عنوان مثال افزایش ۴81 درصدی طرح‌ها و پروژه‌های دارای مجوز ارزیابی زیست محیطی در بسیاری از موارد دارای نتیجه مثبتی نبوده و نتایج این طرح‌ها و پروژه‌ها حتی می‌تواند به خسارات زیست‌محیطی در آینده هم منجر شود یا درباره افزایش تشکل‌های زیست‌محیطی فعال باید به این نکته توجه کرد که چقدر سازمان محیط‌زیست در روند افزایشی این تشکل‌ها نقش داشته یا مهم‌تر از آن این‌که چقدر توانسته به پایداری این تشکل‌ها کمک کند؟ وگرنه لزوما افزایش چنین تشکل‌هایی را نمی‌توان به‌عنوان یک موفقیت پای دولتی نوشت که با وعده‌های بی‌شمار محیط زیستی بر سر کار آمده‌است.
سنجه دیگر برای ارزیابی عملکرد دولت مراجعه به شاخص‌های بین‌المللی است، شاخص‌هایی که مجموعه آن هر دو سال یکبار منتشر می‌شود و آخرین آن نشان می‌دهد ایران با رتبه 67 در رده کشورهایی با عملکرد ضعیف قرار دارد.
جالب این‌که این رتبه در حالی به دست آمده که پیش از دوره آغاز دولت تدبیر و امید ایران در رتبه 53 قرار داشت و در آخر این‌که تنها استناد این گزارش به موارد ذکر شده نبوده و در این راستا از مراجع آماری همچون سالنامه آماری ایران هم برای ارزیابی دولت در حوزه محیط زیست نیز استفاده شده‌است. این استفاده البته بدون قضاوت شکل گرفته و تنها به مقایسه آماری سال‌های آغازین دولت و سال آخر عمر آن پرداخته است.
تفاخر به سوءمدیریت
بدیهی است که «ارزیابی عملکرد» با «گزارش اقدامات» سازمان محیط زیست تفاوت دارد اما می‌توان برای رسیدن به همان ارزیابی عملکرد از گزارش اقدامات این سازمان آغاز کرد. در فهرست منتشر شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست یکی از مواردی که جزو «اهم عملکرد» این سازمان عنوان شده «حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید و خطر» است.
در جدول مورد اشاره قید شده است که در زمان تحویل این سازمان به دولت حسن روحانی تعداد گونه‌های در معرض خطر دو گونه بوده و حالا که زمان تحویل دولت است به 19 گونه رسیده است، خروجی این عملکرد به باور سازمان محیط‌زیست ایران حکایت از افزایش 850 درصدی در این زمینه دارد، این در حالی است که این نکته نه‌تنها نمی‌تواند جزو عملکرد مثبت دولت محسوب شود که به نوعی حکایت از تنزل شدید این سازمان دارد.
محمدعلی یکتانیک، کارشناس حیات‌وحش هم در گفت‌وگو با جام‌جم به این نکته اشاره می‌کند و می‌گوید افزایش گونه‌های در معرض تهدید و خطر به مفهوم سوءمدیریت در این حوزه بود و نه‌تنها افتخار نیست که باعث تاسف است. نمونه دیگری که جزو اهم عملکرد سازمان محیط‌زیست عنوان شده مربوط به «تعداد تالاب‌های ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر» است.
به گواه جدول منتشر شده تعداد تالاب های ثبت شده در سال آغاز به کار دولت 24تالاب بوده و با ثبت دو تالاب در این کنوانسیون به 26 تالاب رسیده‌است. یکتانیک در این رابطه هم معتقد است شیوه آماردهی این‌گونه در حوزه محیط‌زیست تنها کاربرد فریب افکار عمومی را دارد و وضعیت تالاب‌های ایران گواه روشنی در رد چنین عملکردهایی است. او می‌گوید: «90 درصد تالاب‌های ایران تبدیل به شوره‌زار شده و عملکرد دولت در این حوزه یک بازگشت به عقب تاسف‌بار است و جای هیچ دفاعی برای دوستداران طبیعت این سرزمین به‌جا نمی‌گذارد.»
از جنگل‌ها تا سازمان‌های مردم‌نهاد
گستره محیط‌زیست بسیار وسیع‌تر از آن است که بخواهیم آن را محدود به حفظ گونه‌های جانوری یا وضعیت جنگل‌ها و مراتع و تالاب‌ها کنیم اما مورد ادعایی دیگر دولت مستقر در حوزه جنگل‌ها و مراتع هم جالب‌توجه است.
حسن روحانی در روز درختکاری اسفند سال گذشته عنوان کرد: «در دولت تدبیر و امید اقدامات بسیار ارزشمندی درزمینه حفظ آب و خاک انجام شد و درزمینه جنگل کاری از ۷۷۰ هزار هکتار به ۹۵۰هزار هکتار رسیدیم» این در حالی است که هادی کیادلیری، رئیس پیشین انجمن علمی جنگلبانی کشوربه جام‌جم می‌گوید: «بسیاری از طرح‌های جنگل‌کاری فقط افتتاح شد و هیچ اعتباری برای نگهداری آنها تخصیص داده نشد تا جایی که حجم قابل‌توجهی از این جنگل‌ها خشک شدند و از میان رفتند.» آمارهای تازه سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری هم به‌نوعی تکان‌دهنده است.
این آمارها که اتفاقا به سازمان فائو هم ارسال‌شده، نشان می‌دهد در طول سال‌های 94 تا 99 سالانه ۱۲هزار هکتار جنگل در ایران تخریب‌شده است. آمار دیگری که جزو مهم‌ترین عملکردهای دولت دوازدهم عنوان‌شده مربوط به «تشکل‌های زیست‌محیطی فعال» است.
آن‌طور که از جدول منتشرشده می‌توان متوجه شد، تعداد این تشکل‌ها در دولت حسن روحانی طی هشت سال گذشته با افزایشی 127درصدی از 443 تشکل در سال آغاز دولت به بیش از هزار تشکل در سال پایانی رسیده است اما سؤال این است که دولت طی هشت سال گذشته چه کمکی به این تشکل‌ها کرده است؟چراکه تأسیس یک انجمن مردم‌نهاد نیازی به کمک دولت ندارد و می‌توان با طی فرآیند قانونی مجوز آن را از وزارت کشور اخذ کرد اما این‌که دولت به افزایش بیش از دوبرابری تعداد این تشکل‌ها افتخار کند این سؤال را پیش می‌آورد که چه حمایت‌هایی از سوی دولت برای این تشکل‌ها صورت گرفته است؟ مسعود مولانا، عضو شورای هماهنگی تشکل‌های محیط‌زیست می‌گوید رفتار دولت با تشکل‌ها در دو دوره فعالیتی‌اش متفاوت بوده است.
او به جام‌جم توضیح می‌دهد، «باروی کار آمدن عیسی کلانتری، ارتباط با نهادهای مردمی کمرنگ شد،زیرا ابتدا او به این‌گونه ارتباط‌ها اعتقادی نداشت اما باگذشت زمان، کم‌کم متوجه شد بدون حضور و همکاری نهادها، پیشبرد کارها به امری ناممکن تبدیل‌شده است.» آن‌طور که او می‌گوید، حدود نیمی از تشکل‌های محیط زیستی این روزها به معنای واقعی فعال هستند.
مرتضی پورمیرزایی، مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی هم خاطرنشان می‌کند، تعداد تشکل‌ها در دولت تدبیر و امید افزایش چشمگیری داشته اما به باور او «ازنظر کیفی این روند پایدار نبود. درواقع در این دوره، تعداد زیادی انجمن محیط‌زیستی تشکیل شد ولی بستری برای این‌که فعالیت مناسبی داشته باشند، شکل نگرفته است.»
نمره ضعیف ایران در جهان
ماه گذشته روزنامه جام‌جم در گزارشی به هشت وعده مهم دولت روحانی در حوزه محیط زیست پرداخت. گزارشی که در پی درک میزان تحقق مهم‌ترین وعده‌های روحانی در رابطه با محیط‌زیست بود، وعده‌هایی که البته اغلب آنها سرانجامی نیافت و محقق نشد اما صحت‌سنجی ادعای دولت در راستای عملکرد مثبت خود در محیط زیست می‌تواند از راه‌های دیگری هم به دست بیاید، نه بررسی استدلال‌های دولت و نه شنیدن ادله مخالفان که یکی از این راه‌ها بررسی جایگاه ایران در حوزه محیط زیست از منظر شاخص‌های بین‌المللی است.
یکی از شاخص‌های مهم توسعه کشورها عملکرد زیست‌محیطی یا توسعه زیست‌محیطی آنهاست. این شاخص در حال حاضر معیاری برای ارزیابی پیشرفت کشورها درزمینه محیط‌زیست است و هر دو‌سال یکبار منتشر می‌شود.
آخرین گزارش منتشرشده در این زمینه که در آن 23شاخص در 11زمینه در 180کشور اندازه‌گیری شده، کشور ایران با کسب 48امتیاز در رده67 قرارگرفته است، بنابراین ایران در رده کشورهایی با عملکرد ضعیف در محیط‌زیست قرار دارد.
تناقض ادعای دولت با شاخص‌های جهانی
در شاخص عملکرد زیست‌محیطی معیارهای مختلفی اندازه‌گیری می‌شود که مجموعه آنها در کنار هم نمره هر کشور و درنتیجه رتبه‌بندی آن را مشخص می‌کند. بر اساس این شاخص‌ها ایران در برخی حوزه‌ها پیشرفت و در برخی دیگر تنزل داشته است.
به‌عنوان‌مثال در بخش آلودگی، ایران در رتبه 59 قرار دارد اما در بخش آلودگی‌های ذرات کمتر از 2.5 میکرون و آلودگی ناشی از ازن شرایط نامطلوب است و رتبه ایران در رده نازل 145 و در میان 50کشور آخر در این حوزه قرار دارد. البته یکی از بدترین رتبه‌های ایران در این شاخص مربوط به تنوع زیستی است.
در این بخش رتبه ایران از کشورهایی همچون عربستان سعودی، قطر، عراق، نیجریه، کنیا و مصر هم ضعیف‌تر و در رتبه 137 قرارگرفته است البته این بدترین وضعیت در جدول شاخص‌های بین‌المللی نیست. در این جدول بدترین عملکرد مربوط به شاخص در معرض قرار گرفتن با سرب با رتبه 164است.
نکته جالب دیگر تناقض آمارهای منتشرشده جهانی با آن‌چیزی است که سازمان محیط‌زیست آن را جزو مهم‌ترین عملکرد دولت تدبیر قرار داده است.
جالب این‌که جدول مؤلفه‌ها و شاخص‌های اصلی عملکرد زیست‌محیطی نشان می‌دهد طی 10سال اخیر شاخص از دست دادن تالاب‌ها بیشترین درصد کاهش را داشته که بیانگر عملکرد نامناسب زیست‌محیطی در این حوزه است اما ادعای دولت در این حوزه به شکل عجیبی حکایت از بهبود وضعیت تالاب‌های ایران دارد.
جایگاه محیط زیست ایران در جهان
داده‌های لحاظ شده در این جدول بنا بر شاخص‌های جهانی است و نشان می‌دهد جایگاه ایران بر اساس این شاخص‌ها در دهه گذشته مناسب‌تر بوده است.
ویرانه محیط زیست در انتظار دولت بعدی
این جدول هر دو سال یکبار در اجلاس جهانی اقتصاد در داووس با همکاری دانشگاه‌های ییل و کلمبیا منتشر می‌شود که در آن 32شاخص در 11زمینه در 180کشور اندازه‌گیری می‌شود. برخی از این شاخص‌ها در جدول بالا قید شده است.
ترقی معکوس در 8 سال
با بررسی سالنامه آماری سه دوره مختلف یعنی 1392 آغاز به کار دولت تدبیر و امید و مقایسه آن با سال‌های 1396 یعنی پایان دوره اول و سال‌های98 و 99 یعنی سال‌های پایانی دولت می‌توان به نتایج جالب توجهی دست یافت که گاه تعارض‌های آشکاری با عملکردهای ادعا شده توسط سازمان محیط‌زیست دارد.
میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه جام جم
یک کارشناس روابط بینالملل در گفتگو با جامجمآنلاین مطرح کرد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
