سینمای بی‌خریدار

با نزدیك شدن به ربع قرن عمر این رویداد، حالا بیش از هر زمان دیگری باید به كارنامه آن با دقت نظر افكند و موفقیت‌ها و شكست‌های آن را مورد ارزیابی قرار داد.

معمولا بازار فیلم با بخش بین‌الملل جشنواره فجر یكی در نظر گرفته می‌شود اما این دو رویداد كاملا متمایز هستند و اهداف و عملكردهای متفاوتی هم دارند. درواقع جشنواره فجر از همان ابتدا بخش بین‌الملل را در خود گنجانده بود و هرچند در طول ۳۹ دوره، این رویداد  بارها دچار تحولات اساسی شد، اما به هرحال مثل جشنواره فجر، حالا در آستانه ۴۰سالگی‌اش قرار گرفته است.

تولد در دامن سیف‌ا... داد
اما آغاز كار «بازار فیلم» به دوره شانزدهم جشنواره فجر به دبیری زنده‌یاد سیف‌ا... داد در سال ۱۳۷۶ برمی‌گردد. همان دوره‌ای كه اگر بخواهید خوب به یادش بیاورید، موفقیت فیلم‌های «آژانس شیشه‌ای» حاتمی‌كیا، «درخت گلابی» داریوش مهرجویی و «تولد یك پروانه» مجتبی راعی در بخش ملی جشنواره، این یادآوری را برای‌تان آسوده‌تر خواهد كرد. از همین دوره هم بود كه برای اولین بار «سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران» به سیمرغ‌های فجر اضافه شد و بزرگداشت سینماگران ایرانی در برنامه جشنواره قرار گرفت و البته بخش بین‌الملل فجر هم رقابتی شد.
در واقع دوره شانزدهم با رقابتی كردن بخش بین‌الملل و اضافه كردن بازار، زیرساخت فجر را به یك رویداد سینمایی فعال جهانی ارتقا داد و آن را از شمایل یك عنوان صوری «جشنواره بین‌المللی» خارج كرد. شاید علت تمركز امروز ما بر این عنوان و محك زدن این ادعا یعنی «جهانی بودن» فجر هم به همین تلاش بازگردد كه ریشه‌‌‌های آن را مرحوم داد در زمین سینمای ایران كاشت.

توسعه همگام با علیرضا رضاداد
اما محرك بعدی برای جان دادن به بخش جهانی فجر در دوره بیست‌ودوم، سال ۱۳۸۲ اتفاق افتاد. در این دوره كه به دبیری علیرضا رضاداد برگزار شد، رویكرد بازار فیلم تغییر كرد و از شكل معرفی محصولات به شكل خرید و فروش سینمایی و تلویزیونی ارتقاء یافت.
در دوره بیست‌وسوم، رضاداد مجددا در جایگاه دبیری جشنواره تثبیت شد تا رویكرد توسعه بخش بین‌الملل فجر ادامه یابد. بخش بین‌الملل فجر در این دوره در دو بخش مستقل «جلوه‌گاه شرق» و «جام جهان‌نما» برگزار شد كه هر دو رقابتی بودند و در تركیب هیات داوران آنها اسامی داورانی از كشورهایی مختلف شرق و غرب جهان دیده می‌شد. جلوه‌گاه شرق به سینمای آسیا و كشورهای اسلامی می‌پرداخت و جام جهان‌نما نیز مسابقه سینمای بین‌الملل را مورد توجه قرار می‌داد. در این دوره بخش دیگری با عنوان «سینمای معناگرا» هم اضافه شد كه باز هم تركیبی از داوران ایرانی و خارجی از منظری خاص فیلم‌های شركت‌كننده را مورد ارزیابی قرار می‌دادند.

نطفه استقلال‌یابی با مجید شاه‌حسینی
اما دوره بیست‌وششم جشنواره فجر در سال ۱۳۸۶ بود كه اولین آجر تفكیك بخش ملی از بخش جهانی را در پی جشنواره گذاشت. مجید شاه‌حسینی دبیر این دوره از جشنواره، ضمن تداوم بخشیدن به برگزاری دو بخش جام جهان‌نما و سینمای معناگرا، روزهای نمایش بخش بین‌الملل و ملی را جدا كرد تا این بخش از جشنواره استقلال بیشتری پیدا كند.
دوره سی‌وسوم جشنواره جهانی فجر همزمان با اولین سال كار دولت یازدهم روند این استقلال را به آخرین مرحله خود رساند. ۱۳۹۳ سالی بود كه تفكیك كامل بخش ملی و جهانی علی‌رغم جنجال‌های بسیار، اتفاق افتاد و البته هم برای این بخش و هم بازار فیلم دستاوردهای غیرقابل انكاری آفرید. دبیری رضاداد در این دورره هم نشان می‌داد كه این استقلال‌آفرینی را نمی‌توان جدای از رویكرد او به قضاوت نشست.

تفكیك تمام‌وكمال به دست رضا میركریمی
اما نكته قابل توجه این بود كه اصلا یكی از دلایل مهم این تفكیك از سوی دبیران، خود بازار فیلم بود. بخشی كه می‌توانست سودآورترین و عملگراترین بخش برای كنشگری سینمای ایران در منطقه و جهان باشد، به علت برگزاری جشنواره فجر در بهمن‌ماه با بازاررهای فیلم مهم‌دیگر در اروپا تلاقی زمانی داشت و این مساله تمركز شركت‌های پخش جهانی را از این رویداد دور و آنان را مجبورر به انتخاب می‌كرد. با انتقال زمان برگزاری جشنواره جهانی به نیمه دوم سال، كشورهای بیشتری امكان حضور در بازار فیلم ایران را پیدا می‌كردند.
از دوره سی‌وچهارم تا سی‌وهفتم اما با شروع دبیری سید رضا میركریمی، توسعه بازار فیلم به عنوان بخش محوری جشنواره جهانی فجر آغاز شد و بازار فیلم رنگ‌وبوی حرفه‌ای‌تری نسبت به قبل گرفت. برگزار نشدن جشنواره و به‌تبع آن بازار فیلم در سال ۹۹ به علت كرونا و برگزاری نیمه‌حضوری و نیمه‌مجازی آن در سال پیش رو ذیل دبیری محمدمهدی عسگرپور، می‌تواند سالی سرنوشت‌ساز برای بازار فیلم ایران رقم بزند. چرا كه مجازی بودن این بازار فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را در اختیار جشنواره قرار خواهد داد.

اهداف فراموش‌شده
هرچند در آستانه برگزاری بیست‌وسومین بازار فیلم فجر سوالات بسیاری هم درباره میزان اثرگذاری آن بر سینمای ایران و نقش‌آفرینی‌اش در جهان و خصوصا منطقه مطرح است. اگر به سایت این جشنواره سری بزنید، خواهید دید در بخش قوانین و مقررات آن در اهداف مندرج در ماده دوم تصریح شده است: «بازار فیلم ایران نگاهی ویژه به آثاری دارد كه در گسترش پیام عدالت‌طلبی و دفاع از ستمدیدگان و همین‌طور تاكید بر ارزش‌های اخلاقی و انسانی در دنیایی متعصب و غیرانسانی موثر باشند. در همین راستا، بازار بر فیلم‌هایی از خاورمیانه، آسیای مركزی، قفقاز و آناتولی و آثار پیام‌آور صلح و دوستی در مقام آموزه‌های راستین پیامبران الهی تمركزی خاص دارد. همچنین این رویداد فضای مناسبی برای آشنایی و تبادل نظر و ایجاد فرصت‌های همكاری میان تهیه‌كنندگان، پخش‌كنندگان، غرفه‌داران و فروشندگان فیلم و برنامه‌های تلویزیونی ایران و كشور‌های خارجی را فراهم می‌كند.» با توجه به اهمیت نقش‌آفرینی ایران از لحاظ اقتصادی و فرهنگی و گفتمان مقاومت در ادامه گفتمان دیپلماتیك جمهوری اسلامی باید دید كه از این ظرفیت فجر تا چه اندازه استفاده خواهد شد.