راز نوارهای راه‌‌راه بدن گورخرها

گورخرها در بسیاری از کشورهای جهان نماد حیات‌وحش هستند، شگفتی‌های زیادی درباره حیات‌شان وجود دارد و محققان معتقدند جلب توجه عموم مردم به جذابیت‌های زندگی آنها به حفظ حیات و گونه آسیب‌پذیر آنها و دیگر گونه‌های حیات وحش کمک می‌کند.

جالب است بدانید با وجود بسیاری از پیشرفت‌های به دست آمده در زیست‌شناسی، هنوز برای پاسخ به پرسش ساده‌ای نظیر این‌که چرا گور‌خرها راه‌راه هستند، ده‌ها پاسخ و اما و اگر مطرح می‌شود و جواب سرراستی نداریم! در این رابطه آزمایش‌های متعدد و متنوعی انجام شده است.

از جمله در بهمن ۱۳۹۷ در یک محوطه نگهداری اسب در انگلیس، آزمایش جالبی انجام شد. گروهی از زیست‌شناسان از دانشگاه کالیفرنیا و همکاران‌شان در انگلستان، سعی کردند علت وجود نوارهای راه‌راه روی بدن گورخرها را بررسی کنند.

آنها برای انجام آزمایش علمی، چند اسب اهلی را در منطقه لیوری هیل لباس راه‌راه پوشاندند و آنها را در کنار گورخرهای واقعی مورد مطالعه قرار دادند. حدس می‌زنید نتیجه چه شد؟!

«تیم کارو»، کارشناس محیط‌زیست از دانشگاه سنت اندروز تقریبا دو دهه است به مطالعه نوارهای گورخرها می‌پردازد. برای او بودن در میان گله‌ای نسبتا رام از گور‌خرها فرصت نادری برای مشاهده آنها از نزدیک بود.

کارو می‌گوید این‌که گورخرها چرا و چگونه دارای نوارهای سیاه و سفید شده‌اند سؤالی است که بیش از یک قرن است دانشمندان به بررسی آن پرداخته‌اند. آنها دست‌کم ۱۸دلیل برای راه‌راه بودن گورخرها مطرح کرده‌اند؛ از استتارکننده یا هشداردهنده بودن رنگ‌ها گرفته تا توضیحات خلاقانه‌تری مانند برخورداری گورخرها از یک ویژگی منحصر به‌فرد همانند اثر انگشت که به شناسایی آنها کمک می‌کند.

نوارها و محافظت از نیش حشرات

مگس‌هایی که نیش می‌زنند و خون را می‌مکند تهدید مشترکی برای حیوانات آفریقا به شمار می‌آیند. خرمگس‌ها و مگس‌های تسه‌تسه، همچنین بیماری‌هایی مانند بیماری خواب، بیماری اسب آفریقایی و آنفلوآنزای اسبی که می‌تواند کشنده باشد را منتقل می‌کنند.

موهای نازک گورخر مانع کوچکی در برابر گزش مگس‌ها ایجاد می‌کند. اما در تجزیه و تحلیل مواد غذایی مورد استفاده مگس‌ها هیچ اثری از خون گورخر پیدا نشد.

تقریبا یک قرن است که شواهد و مدارک عینی و آزمایش‌های متعددی که با مدل‌های بی‌جان انجام شده‌ نشان داده‌اند مگس‌ها به نشستن روی سطوح راه‌راه تمایلی ندارند.

در مطالعه‌ای که سال ۲۰۱۴ انجام شد، کارو و همکارانش شواهد و مدارک گسترده‌ای در این رابطه به‌دست آوردند. آنها داده‌هایی در زمینه آب‌وهوا، حضور شیر و اندازه گله گورخر گردآوری و این عوامل را با نوارهای گورخرهای ساکن در منطقه مقایسه کردند. طبق گفته کارو، نوارهای گورخرها در محیط‌هایی که برای زندگی خرمگس‌ها مناسب‌تر هستند، برجسته‌ترند.

یافته‌های یک مطالعه

کارو می‌گوید: «مطالعه سال ۲۰۱۴ واقعا چیزهای قابل توجهی به ما نشان داد. ما همچنین هیچ‌گونه شواهدی که سایر فرضیه‌ها را تایید کند پیدا نکردیم.»

تحقیقاتی که اوایل سال ۲۰۱۴ در هیل لیوری انجام شد، یافته‌های جدیدی را در این زمینه مشخص کرد. محققان خرمگس‌ها را در اطراف گورخرها و اسب‌ها مشاهده کردند.

خرمگس‌ها به یک اندازه‌ در اطراف گورخرها و اسب‌ها مشاهده شدند، اما تعداد مگس‌هایی که روی گورخرها یا اسب‌هایی که نقش‌های راه‌راه داشتند می‌نشستند به‌مراتب کمتر بود. مگس‌ها سعی می‌کنند روی نوارها فرود بیایند، اما از آنجا که به طور معمول روی سطوح صاف و بدون راه‌راه فرود می‌آیند نمی‌توانند روی بدن گورخرها بنشینند و بنابراین از کنار آنها عبور می‌کنند.

کارو می‌گوید: «به نظر می‌رسد مگس‌ها سطح سیاه و سفید را نقطه فرود خوبی به حساب نمی‌آورند‌.» به گفته کارو، اعضای تیم او روی داده‌های بسیار زیادی که از فیلم‌های نزدیک شدن مگس‌ها با الگوهای مختلف به‌دست آمده و هنوز منتشر نشده‌، کار می‌کنند تا بفهمند چگونه نوارهای سیاه و سفید در فرود مگس‌ها اختلال ایجاد می‌کنند.

دنیل روبنشتاین، زیست‌شناس تکاملی و همکارانش از دانشگاه پرینستون نیز در تلاش برای پاسخ به این سوال با کمک واقعیت مجازی هستند.

تنظیم دمای بدن

با این حال، این توضیح که نوارهای بدن گورخرها از نشستن انگل‌ها روی بدن آنها جلوگیری می‌کند برای برخی دیگر از محققان ازجمله آلیسون کاب، تکنیسین بازنشسته آزمایشگاه حیوانات، و استفان کاب، جانورشناس دانشگاه آکسفورد انگلستان قانع‌کننده نیست. آنها بر این باورند نوارهای گورخر در درجه اول نقش تنظیم دمای بدن حیوان را به عهده دارند.

آلیسون درعین حال که با یافته‌های کارو موافق است، بر این باور است که جلوگیری از گزش مگس بسیار کم‌اهمیت‌تر از آن است که بتواند عاملی برای تکامل نوارها روی بدن گورخر باشد. کاب می‌گوید: «همه گورخرها باید از گرم‌شدن زیاد بدن‌شان پرهیز کنند، اما گزش مگس‌ها فقط در نقاط خاصی از بدن آنها و در زمان‌های خاصی از سال اتفاق می‌افتد و به هیچ‌وجه به اندازه گرم‌شدن زیاد بدن، تهدیدی قطعی یا مکرر نیست.»

نوارها چگونه باعث خنک‌ شدن گورخر می‌شوند؟

تنظیم تعادل دمایی بدن از دیرباز توسط دانشمندان به‌عنوان کارکردی برای نوارهای گورخر مطرح شده است. ایده اصلی این است که نوارهای سیاه در هنگام صبح، گرما را جذب و گورخرها را گرم می‌کند. اما نوارهای سفید نور را بیشتر منعکس می‌کند و بنابراین می‌تواند به خنک‌‎شدن گورخرها کمک کند.

این خنک‌شدن برای گورخرها حیاتی است زیرا آنها ساعت‌ها زیر آفتاب داغ در حال چرا هستند. این استدلال به ظاهر ساده، تاحدودی مورد قبول محققان قرار دارد.

کارو و تیمش همپوشانی فضایی ضعیفی را بین الگوی نوارها و حداکثر دما مشاهده کردند. یک سال بعد، مطالعه‌ای درمورد گورخرهای دشتی که پرتعدادترین گونه پراکنده از شرق تا جنوب آفریقاست در دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس انجام شد.

در این مطالعه با استفاده از مدل‌سازی‌فضایی، نشان داده شد در مناطق گرم‌تر که نور خورشید شدیدتر است می‌توان الگوهای نواری قوی‌تری پیدا کرد. مطالعه دیگری که‌ سال ۲۰۱۸ انجام شد نشان داد آب در بشکه‌هایی که نوارهایی روی آنها نقاشی شده خنک‌تر از آب بشکه‌های بدون نوار است اما روبنشتاین می‌گوید این آزمایش، نمونه‌های بسیار کم و تغییرات بسیار زیادی در داده‌ها داشته است.

در عوض او معتقد است مطالعه‌ای که تیمش با تعداد زیادی بطری آب انجام دادند نشان می‌دهد وجود نوارها به خنک‌تر بودن آب کمک می‌کند. روبنشتاین با استناد به داده‌های منتشر نشده می‌گوید اعضای تیمش دمای سطح بدن حیوانات را در گله‌های مختلط بررسی کرده‌ و دریافته‌اند دمای بدن گورخرها نسبت به حیوانات دیگری که روی بدن‌شان نوارهای سیاه و سفید ندارند چند درجه خنک‌تر است.

گورخرها هم مانند اسب‌ها با تعریق خنک می‌شوند

در ادامه مطالعات قبلی، بررسی‌های بیشتر نشان داد بشکه‌ها و بطری‌ها توضیح‌دهنده مکانیسم خنک‌کننده بدن گورخر نیست و استفاده از آن در مطالعاتی که برای توضیح کامل کارکرد نوارهای گورخر انجام می‌شو‌د ممکن است بسیار ساده‌انگارانه باشد.

گورخرها هم مانند اسب و انسان، با عرق‌کردن خنک می‌شوند. تبخیرشدن عرق از سطح بدن گرمای زیادی می‌گیرد. اما تبخیر باید سریع اتفاق بیفتد وگرنه عرق به دام می‌افتد و حیوان را مانند یک سونای بزرگ، عایق‌بندی می‌کند.

بدن اسب‌ها و گورخرها دارای پروتئینی به نام «لاترین» است که با کمک به پخش شدن عرق تا نوک موهای بدن، سطح قرارگیری عرق در معرض هوا و تبخیر آن را افزایش می‌دهد.

در ماه ژوئن سال گذشته میلادی، آلیسون کاب و استفان کاب، در مجله «تاریخ طبیعی» نوشتند: در ساعات گرم‌تر روز، دمای نوارهای سیاه روی بدن گورخر ۱۲تا ۱۵ درجه سانتیگراد بالاتر از دمای نوارهای سفید است. این دو دانشمند معتقدند اختلاف دمای پایدار بین نوارها باعث می‌شود جریان هوای ملایمی در اطراف بدن حیوان ایجاد شود.

این محققان همچنین دریافته‌اند موهای روی نوارهای سیاه در اوایل صبح و ظهر می‌ایستند. این موهای ایستاده می‌توا‌ند گرمای ملایم صبحگاهی را به دام بینداز‌د و در هنگام ظهر تبخیر عرق را آسان کند.

علامت سوالی که همچنان باقی است

با وجود مطالعاتی که استتارکننده‌بودن پوشش راه‌راه گورخرها را نفی می‌کنند، روبنشتاین همچنان در حال کار بر روی فرضیه شکار است. از نظر او آزمایش این فرضیه سخت‌تر از سایر فرضیه‌هاست.

روبنشتاین خاطرنشان می‌کند در مطالعات قبلی، فقط روی گیج‌کننده بودن نوارها برای شکارچیان انسانی کار شده است نه درمورد شکار توسط شیرها. وی معتقد است ما نمی‌دانیم شیرها چقدر در حملات‌شان به گورخرها موفق هستند.

تیم روبنشتاین درحال مطالعه روی نحوه حمله شیرها به موجودات راه‌راه و بدون راه‌راه است. به نظر می‌رسد پاسخ به این سؤال که چرا گورخرها دارای نوار هستند کار چندان آسانی نیست و همچنان نیازمند تحقیق و مطالعه بیشتر است.

یگانه گونه راه راه جهان

گور‌خر همراه اسب و الاغ، عضو جنس «اکوس» (Equus) است. سه گونه موجود از گورخر که در شرق و جنوب آفریقا زندگی می‌کنند و دارای پوششی از موهای تیره با نوارهایی از موهای سفید و بدون رنگدانه هستند، تنها گونه‌های راه‌راه جهان به شمار می‌آیند.

الگوی نوارها و شدت آنها در گونه‌های مختلف گورخرها و نیز در میان گورخرهای ساکن در مناطق مختلف متفاوت است. درنظر گرفتن تفاوت‌هایی که راه‌راه‌ها با هم دارند در کنار چالش‌هایی که گورخرها در محیط زندگی‌شان با آنها روبه‌رو هستند، به درک ما از کارکرد نوارهای راه‌راه کمک می‌کند.

با وجود این‌که هنوز درباره منشأ و کارکردهای دقیق نوارهای گورخر در میان دانشمندان بحث وجود دارد، تلاش‌های اخیر آنها بیشتر روی سه احتمال متمرکز بوده است: محافظت از نیش حشرات، تنظیم دمای بدن و محافظت در مقابل شکارچیان.

نوارها پوششی استتارکننده هستند؟

کارو درمورد آخرین فرضیه‌ای که برای علت راه‌راه بودن گورخر‌ها مطرح شده (یعنی محافظت از حیوان در مقابل شکارچیان) تردید دارد. او در سال ۱۳۹۵/ ۲۰۱۶ شواهد زیادی ارائه کرد که استفاده گورخرها از نوارهای خود برای مخفی‌شدن یا سردرگم‌کردن شکارچیان را نفی می‌کرد. ازجمله این شواهد این بود که گورخرها بیشتر وقت خود را در مراتع باز می‌گذرانند؛ جایی که نوارها نمی‌تواند استتارکنندگی خوبی داشته باشد.

این نوارها فقط در جنگل‌ها از قابلیت استتارکنندگی برخوردار هستند. اما برخلاف انتظار، گورخرها زمان زیادی را در جنگل‌ها سپری نمی‌کنند. افزون بر این گورخرها بیشتر از آن‌که خود را در مقابل تهدید استتار کنند، از تهدید فرار می‌کنند. از سوی دیگر به نظر می‌رسد شیرها هم مشکلی زیادی در شکار ‌گورخرها ندارند.

مترجم: یاسمین مشرف - دانش / روزنامه جام جم

منبع: BBC