تلنگر 5.2 ریشتری

نقشه ترافیک شهری در نیمه‌ شب چهارشنبه پایتخت حکایت از قفل شدن تمام شریان‌های اصلی شهر داشت.

بازار شایعات هم داغ بود؛ از پیش بینی زلزله‌ بزرگ‌تری که در راه است بگیرید تا هشدار برخی مسئولان برای خروج از شهر.

«زلزله بزرگ در راه است» بزرگ‌ترین دغدغه مردمی بود که شبانه به خیابان‌ها آمده بودند. نقل قول رضا مرادی، رئیس مرکز لرزه‌نگاری کشور هم که در همان ساعت‌های ابتدایی حادثه گفته بود «ممکن است زلزله شدیدتری در تهران به وقوع بپیوندد»‌ در میان شبکه‌های مجازی دست‌به‌دست می‌شد. هرچند بسیاری از کارشناسان معتقدند هنوز هیچ دانشی برای پایش زلزله بزرگ در آینده وجود ندارد.

هنوز هم معلوم نیست که زلزله ماهدشت زمین لرزه اصلی است یا پیش لرزه هر چند دکتر مسعود مجرب می‌گوید بسیاری از شواهد نشان از این دارد که زلزله چهارشنبه شب زلزله اصلی بوده است اما او تاکید می‌کند همان‌قدر پیش‌بینی زلزله بزرگ در آینده نزدیک مبنای علمی ندارد که اعلام کنیم این زلزله اصلی بوده است!

لرزه‌های این زلزله همچنان ادامه دارد، ‌تلنگری 5.2 ریشتری برای مردم و مسئولان. رفتار هیجانی مردم برای این اتفاق در این میان شاید ستاد مدیریت بحران را هم شگفت‌‌زده کرده بود، بسیاری از خودروها در خط ویژه امدادرسانی بزرگراه‌ها در حال جابه‌جایی بودند و بسیاری از خودروها هم در حاشیه بزرگراه‌ها ایستاده بودند. یک نمایش گسترده خیابانی توسط مردمی که هیچ مکانیسم‌ هدایت‌شده‌ای پشت آن دیده نمی‌شد.

زلزله بزرگ تهران در راه است؟

صحبت از زلزله همچنان داغ است، اظهارنظر و ادعاهای غیررسمی در این مورد هم بسیار است. شایع‌ترین آن از احتمال وقوع زلزله در آینده‌ نزدیک در همین منطقه خبر می‌دهد، اتفاقی که پیش از این هم توسط زلزله‌شناسان بسیاری رد شده بود.

زلزله چهارشنبه شب ماهدشت تا دیروز 15 پس‌لرزه به همراه داشته است. پیش از زلزله اصلی معمولا شکست‌هایی در زمین شکل می‌گیرد و باعث پس لرزه‌هایی می‌شود، پس‌لرزه‌هایی که منشا شایعه زلزله بزرگ‌تر بود. در این میان بعد از زلزله اصلی هم پس لرزه‌هایی از تخلیه انرژی در عمق زمین دیده می‌شود.

دکتر مسعود مجرب، زلزله‌شناس به جام‌جم می‌گوید: زلزله‌ وقتی اتفاق می‌افتد برچسب ندارد، یعنی مشخص نیست پیش‌لرزه‌، زلزله اصلی یا پس لرزه ‌است درواقع هیچ نشانه‌ای ندارد و هیچ زلزله‌شناسی هم متوجه آن نمی‌شود‌.

مثال این ادعای مجرب زلزله توهوکوی ژاپن در مارس 2011 است. جایی که ابتدا زلزله 7.3 ریشتری اتفاق افتاد و بسیاری بر این باور بودند که این زلزله اصلی است در صورتی که آن زلزله پیش لرزه زلزله 9 ریشتری بود که مدتی بعد رخ داد.

هر چند این زلزله‌شناس می‌گوید با توجه به این که یک زلزله 5.2 ریشتری را شاهد بودیم و پس از آن 15 پس لرزه اتفاق افتاده است احتمالا زلزله 5.2 ریشتری زلزله اصلی بوده است. اما این احتمال هم وجود دارد که همه اینها پیش لرزه یک زلزله بزرگ‌تری باشند!

اما نکته مهم در این میان این است که گسل ماهدشت توان لرزه‌زایی بیش از 6 ریشتر را براساس طولش ندارد، بنابراین احتمال این‌که زلزله 5.2 ریشتری این گسل، زلزله اصلی بوده باشد بسیار زیاد است.

گسل‌های تهران فعال می‌شود؟

تعدد زلزله‌ها در چند ماه گذشته شائبه ارتباط گسل‌ها را با یکدیگر هم مطرح ‌کرد.

‌دکتر فریبرز ناطقی‌الهی، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی در این‌باره به جام‌جم می‌گوید‌: فعالیت گسل شهرهای مختلف نمی‌تواند تاثیری روی یکدیگر داشته باشد.

او با اشاره به تئوری‌های مطرح درباره زلزله می‌گوید: برخی معتقدند حرکت گسل‌ها شاید باعث فعال شدن گسل دیگری هم بشود و برخی کارشناسان بر این باورند که ارتباطی میان گسل‌ها و فعال شدنشان وجود ندارد، باید گفت احتمال درست بودن این دو دیدگاه‌ برابر است.

این در حالی است که زلزله اخیر ماهدشت دوباره بحث تاثیرگذاری این گسل روی دیگر گسل‌های تهران را مطرح کرده است.

به باور بسیاری از کارشناسان احتمال دارد تنش یک گسل باعث گسیختگی گسل دیگری شود به شرط تجمع تنش و آمادگی گسل دیگر برای فعال شدن. اما این موارد نشانه‌هایی دارد که به گفته مسعود مجرب هنوز دانش ما به دسترسی این نشانه‌ها راهی ندارد.

آن‌طور که او می‌گوید، هیچ‌کسی نمی‌تواند در این مورد حرفی بزند و هر نظری در این مورد مبنای علمی ندارد. همان‌قدر ادعای آمدن زلزله اصلی به‌واسطه این لرزش اخیر غیرعلمی است که ادعا کنیم دیگر خبری نیست.

به گفته او، ما ابزاری برای این تشخیص در اختیار نداریم و فقط بعد از اتفاق می‌توانیم درست تحلیل کنیم. مجرب تاکید می‌کند: متاسفانه دولت در این حوزه سرمایه‌گذاری نکرده است. ما برای این‌که بتوانیم لرزش‌های تهران را قبل از رخداد آنالیز کنیم، هیچ شبکه پایشی و تجمع یافته‌ای نداریم.

تهران روی گسل بی تدبیری

نگاهی به نقشه‌ گسل‌ های تهران، ترس از زلزله را چند برابر می‌کند. خطوط به هم‌پیوسته قرمز رنگی که نشان می‌دهد در برابر زلزله کمتر جایی از تهران ایمن است. یکی از قوی‌ترین این گسل‌ها در شمال تهران است که هم سابقه تاریخی دارد و هم لرزه‌خیز است.

مسعود مجرب در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: شیب گسل تهران رو به شمال است و این یعنی روی فرادیواره‌ها هم احتمال خرابی بیشتر است و ما متاسفانه از آن هم تجاوز کردیم، چراکه دراین مناطق‌ ساخت و ساز شده‌است. ‌ این تنها موردی نیست که صورت گرفته، زیرا به گفته این زلزله شناس، گسل شمال تهران در منطقه نزدیکی به پردیس به گسل قوی دیگری به نام مشا می‌رسد. او می‌گوید:‌ اگر در یکی از آنها تجمع انرژی داشته باشیم، احتمال فعال شدن یکی از این گسل هاتوسط دیگری وجود دارد.

این ماجرا وقتی بی تدبیری تلقی می‌شود که بارگذاری جمعیت بسیاری در نزدیکی اتصال این دو گسل صورت گرفته باشد. یعنی یک نگاه ساده به نقشه‌های زمین شناسی نشان می‌دهد این مناطق از نظر لرزه خیز‌بودن برای اسکان جمعیت مناسب نیست.

خلق فاجعه از حادثه

رفتار اجتماعی مردم در میانه زلزله 5.2 ریشتری تهران اما نکته تازه‌ای بود، اتفاقی که بسیاری از مسئولان و مدیران و حتی خود شهروندان را هم متعجب کرده بود.

دکتر مجتبی رفیعیان، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس این رفتار را یک جور نمایش شتابزده و احساسی از رفتاری می‌داند که مردم به واسطه یک خطر انجام دادند.

او به جام‌جم می‌گوید: ما چون تمرین‌های اجتماعی گسترده‌ای نداشتیم، قاعدتا خود این رفتار می‌تواند از لحاظ جامعه‌شناسی هم مورد تحلیل قرار بگیرد که آیا مبتنی بر عقلانیت بود یا نه.

رفیعیان با تاکید بر طبیعی بودن رفتار مردم در این اتفاق می‌گوید، رفتار افراد پس از زلزله ماهدشت‌ نشان داد که ما می‌توانیم براحتی حادثه‌ای را به‌بحرانی خیلی بزرگ تبدیل کنیم، بدون این‌که مدلی برای درک این بحران بزرگ یا برای حل آن داشته باشیم‌. مثال ساده اش این است که هزاران نفر به خیابان‌ها آمدند بدون علم به این‌که آسیب خیابان کمتر از خود اتفاق نبود.

این استاد دانشگاه این اتفاق را هم فرصت و هم تهدید می‌داند و می‌افزاید: آن چیزی که بیشتر در مورد مدیریت بحران به دنبال آن رفتیم مدل‌های فیزیکی بوده است. نابودی زیر ساخت‌ها و شکسته شدن پل‌ها و غیره از این دست مدیریت بحران بوده است.

ولی واکنش‌های اجتماعی مردم که نوعی هجوم است برای خروج از ساختمان‌ها و شریان‌های ارتباطی و گذر از یک منطقه به منطقه دیگر در مدل‌های ما وجود نداشت.

به گفته او، آسیبی که در این اتفاق خودش را نشان داد این بود که ما فاقد‌ فکری منسجم برای پیش‌بینی این آسیب‌های گسترده‌تر ناشی از آسیب‌های کوچک‌تر هستیم.

لرزه‌های تهران حالا آرام گرفته است، اما دل شهروندان پایتخت همچنان می‌لرزد؛ از بی‌تدبیری در مکان‌یابی ساخت و ساز‌های تهران و کیفیت مصالح به کار رفته و نبود زیرساخت‌های لازم برای مدیریت بحران که بگذریم، باید به واکنش مردم در چنین بحران‌هایی هم اشاره کنیم.

زلزله ‌ماهدشت نمونه‌ای واقعی از یک مانور و تلنگری 5.2 ‌ریشتری بود که کمبودهای بسیار مدیریت بحران را نشان داد؛ اتفاقی که می‌توان از آن بهره برد و در رفع این کمبودها تلاش کرد. هر چند به نظر می‌رسد زلزله تهران هم تا چند روز دیگر فراموش می‌شود تا بار دیگر جایی بلرزد و مدیران کاسه چه کنم چه کنم به دست بگیرند.

میثم اسماعیلی - جامعه