اگر 11 سپتامبر اتفاق نمی‌افتاد

در پاسخ به این پرسش باید اشاره کرد 11 سپتامبر بیشترین تاثیر را بر روابط اسلام و غرب گذاشت. هر چند پیش از این اتفاق نیز رابطه اسلام و غرب مخدوش بود، اما هیچ‌گاه به این اندازه تحت تاثیر یک قطب‌بندی جهانی جدید و جایگزین جنگ سرد قرار نگرفته بود. این مساله تا به امروز هم ادامه دارد و اسلام‌گرایی بیش از همیشه زیر ذره‌بین قرار گرفته است. طبعا بدون 11 سپتامبر، وضعیتی که امروز سراغ داریم پیش نمی‌آمد.

برهم خوردن موازنه‌ها

11 سپتامبر همچنین ژئوپلتیک جهانی را متحول کرد، ‌به صورتی‌که رابطه آمریکا و متحدان اروپایی‌اش به طور فاحشی تحت تاثیر آن قرار گرفت و گسستی را تجربه کردند که بی‌سابقه بود و سرآغاز تغییرات تازه‌ای را در رابطه آمریکا و اروپا رقم زد. همچنین رابطه آمریکا و روسیه در این دوره در یک نظم یا به عبارتی یک بی‌نظمی جدید جهانی بازتعریف شد.

رابطه روسیه و آمریکا در این دوره بر اساس یک رقابت جدید با هدف ایجاد سلسله مراتب تازه جهانی شکل گرفت و روس‌ها جسارت لازم را برای خودنمایی پس از دوران افول دهه 90 به دست آوردند. رابطه آمریکا و کشورهای مسلمان از جمله ایران نیز در این مقطع وارد فاز جدیدی شد که نقطه عطف آن حمله به افغانستان و عراق بود. در پی آن، موازنه جدیدی در منطقه شکل گرفت که به دنبال برهم خوردن موازنه‌های سنتی پدید آمد؛ موازنه‌هایی که به‌اصطلاح ثبات را پس از جنگ خلیج فارس در منطقه ایجاد کرده بود. اگر 11 سپتامبر و حوادث پس از آن نبود، احتمالا شاهد این موازنه جدید نبودیم.

تشکیک در اولویت‌بندی

پس از 11 سپتامبر نگاه آمریکا به منطقه موسوم به خاورمیانه تغییر کرد و ارزیابی مجددی درون آمریکا شکل گرفت مبنی بر این‌که آیا خاورمیانه همچنان منطقه‌ای است که اهمیت سنتی گذشته را برای آمریکا دارد یا این‌که به واسطه بحران‌هایش و هزینه‌های کلانی که آمریکا صرف حل آنها می‌کند، باید از اولویت نخست آمریکا خارج شود؟ این مباحثه همچنان در آمریکا ادامه دارد و به جرأت می‌توان گفت انتخاب باراک اوباما در سال 2008 تا اندازه زیادی تحث تاثیر این موضوع صورت گرفت.

سردرگمی در سیاست خارجی

شکل‌گیری ادبیات کلان مبارزه با تروریسم در آمریکا از دیگر پیامدهای 11سپتامبر بود که آن‌را نه تنها برای دولت آمریکا، بلکه برای مردم آمریکا بشدت بالا برد. هراس یا فوبیایی که از تروریسم در آمریکا ایجاد شد تا اندازه زیادی هم سیاست خارجی آمریکا را شکل داد و هم آن را بی‌شکل کرد. در واقع، تروریسم که مفهومی گنگ و مبهم بود و صرفا به واسطه ترس ناشی از حادثه 11 سپتامبر در افکار عمومی آمریکا تغذیه می‌شد، قادر نبوده و نیست که سیاست خارجی منظمی به آمریکا ببخشد؛ مشابه آنچه در دوران جنگ سرد وجود داشت. در نتیجه این وضعیت به سردرگمی عمده و بزرگ‌تر در سیاست خارجی آمریکا منجر شد که تا امروز هم ادامه دارد. اگر 11 سپتامبر نبود، شاید آمریکا دچار این سردرگمی نمی‌شد.

تضعیف یا رشد آمریکاستیزی

رشد گروه‌های افراطی اسلام‌گرا که از آمریکاستیزی تغذیه می‌کنند هم در دوره‌ای پس از 11 سپتامبر تشدید شد. در حالی‌که هدف سیاست خارجی آمریکا پس از این حادثه تضعیف تروریسم و به گفته خودشان اسلام‌گرایی افراطی بود، اما نتیجه به چیزی جز تقویت تک‌تک این گروه‌ها و رشد آمریکاستیزی در سراسر جهان از جمله کشورهای اسلامی نینجامید. اگر 11 سپتامبر نبود، شاید افراط‌گرایی و آمریکاستیزی تا این اندازه گسترش نمی‌یافت.

نظمی که منطبق بر واقعیات نیست

11 سپتامبر بهانه‌ای بود برای سیاست خارجی آمریکا با هدف نظم دادن به نظام جهانی جدیدی که دوران جنگ سرد و نظام دو قطبی را پشت سر گذاشته بود، بی‌آن‌که هیچ نظم تازه‌ای در آن شکل بگیرد؛ سیاستی که دولت بیل کلینتون در دهه 90 مبنی بر جهانی شدن دنبال می‌کرد، نشان داد که نمی‌تواند جایگزین نظم جهانی دوران جنگ سرد شود. حوادث بالکان در دهه 90 میلادی و رشد سریع چین با وجود این‌که بدون نظام لیبرال دموکراسی است، ایدئولوژی جهانی شدن را تا ابتدای قرن 20 به چالش کشیده بود، اما پس از حوادث 11 سپتامبر مسلم شد جهانی شدن به سبک دولت کلینتون به نتیجه نخواهد رسید. اگر 11 سپتامبر اتفاق نمی‌‌افتاد، آمریکا همچنان به یک نظم جهانی جدید نیاز داشت که در آن صورت با رویکرد عاقلانه‌تر آمریکا، این نظم جهانی جدید می‌توانست در رقابت بین آمریکا و به طور کلی غرب با چین شکل بگیرد. اما آن حوادث و درگیری بی‌پایان آمریکا در خاورمیانه، توجه آمریکا را از مسأله چین به مدت یک دهه منحرف کرد و امروز شاهدیم که نظم جهانی بر مبنای واقعیات استوار نیست و با مسأله چین و قدرت‌های نوظهور جدید خود را منطبق نساخته است. همچنین نهادهای جهانی که باید خود را با این صورت‌بندی تازه جهانی منطبق می‌کردند، ایجاد نشده و نهادهای سابق هم به اصلاحات مورد نظر دست نیافتند. اینها فرصت‌هایی بود که آمریکا و البته کل جهان به دنبال 11 سپتامبر آنها را از دست دادند. حال این‌که پس از این آمریکا می‌تواند بر اساس واقعیات و نه توهم تروریسم و اسلام‌گرایی، نظم جدیدی را بنا کند، باید گفت به نظر نمی‌رسد با توجه به وضعیت موجود، چشم‌انداز روشنی در این ارتباط وجود داشته باشد. 11 سپتامبر هم نظم جهانی را تغییر داد و هم نظم تازه‌ای را شکل داد که مبتنی بر تکثر عدم قطعیت‌هاست و به نوعی به زبان عده‌ای از ناظران، اسم آن را بی‌نظمی هم می‌گذارند که تعبیر بی‌ربطی هم نیست.

گسترش سلاح‌های هسته‌ای

اقدامات غلط آمریکا پس از 11 سپتامبر به رشد گروه‌های تروریستی منجر شد که ممکن است در آینده به سلاح‌های اتمی دست یابند و هم به واسطه بی‌نظمی‌ای که در جهان ایجاد کرده، ممکن است انگیزه‌های آمریکاستیزی در برخی کشورها را با اشاعه سلاح‌های هسته‌ای پیوند دهد و این امر در عصری که تروریسم بسرعت گسترش پیدا کرده، می‌تواند به یک فاجعه بی‌سابقه جهانی منجر شود.

تمام اینها از عواقب و پیامدهای منفی 11 سپتامبر بود که اگر آن اتفاقات روی نمی‌داد شاید امروز ما شاهد وضعیت بهتری در جهان بودیم.

دکتر دیاکو حسینی

عضو ارشد مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری