کودتای 28 مرداد پخت و پز انگلیسی بود یا آمریکایی؟!

به گزارش جام جم آنلاین، کودتای ۲۸ مرداد از بحث برانگیزترین وقایع تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌رود. دولت مصدق که با پافشاری برای در دست گرفتن کنترل کامل منابع نفتی و ملی کردن صنعت نفت کشور دشمنی دولت‌های غربی را به جان خریده بود، سرانجام در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط سرلشکر فضل‌الله زاهدی که از حمایت ایالات متحده برخوردار بود، سرنگون شد.

به نوشته روزنامه فایننشال تایمز، اسناد جدیدی که وزارت امور خارجه آمریکا از طبقه بندی خارج کرده است، نشان می‌دهد که دولت انگلیس به کرات از آمریکا خواسته بود به کودتا برای سرنگونی دولت محمد مصدق ، نخست‌وزیر وقت ایران در سال 1332 بپیوندد.

اما برای بررسی بهتر نقش طراحان اصلی کودتای ضد مردمی 28 مرداد گفتگویی با سید جلال ساداتیان کاردار پیشین ایران در انگلیس و استاد دانشگاه در حوزه سیاست خارجی و فن دیپلماسی ترتیب دادیم که در ادامه متن می‌خوانیم.

وی در گفت‌وگو با جام جم آنلاین با نگاهی به تاریخ تلخ و تأسف بار سرزمین کهن کشورمان در عصر قاجار و پهلوی گفت: ضعف حاکمان در طول این دوران ، قدرت‌های بزرگ آن زمان بویژه استعمار انگلیس برای دست درازی و تسلط به منابع کشورمان را به طمع انداخت. اما بریتانیایی که با هم دستی روسیه تزاری، ایران را به سه حوزه حاکمیتی تقسیم کرده بود در کشاکش دو جنگ جهانی رو به ضعف نهاده بود و برای تداوم سیطره به خاک ایران نیازمند همدستی با یک ابرقدرت تازه نفس بود.

ساداتیان با اشاره به گشایش نسبی فضای سیاسی اجتماعی در پهلوی دوم و جان گرفتن برخی نشریات و نهادهای مدنی در آن مقطع، افزود: در چنین شرایطی زمینه برای ظهور سیاستمداری همچون محمد مصدق فراهم آمد و او سعی کرد با ایجاد وحدت بین مردم، دموکراسی و ملی‌گرایی را میان مردم پایه گذاری کند. اما این گذار سیاسی عملا با منافع دولت بریتانیا که سال‌ها از ذخایر ایران سیراب شده در تضاد بود به ویژه اینکه نوک پیکان حرکت مصدق و هم پیمانانش همچون آیت الله کاشانی ملی کردن صنعت نفت بود.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: فضای به اصطلاح دموکراتیک دولت مصدق و انفعال شاه در برابر حرکت مدنی مردم، موجب تقویت مجلس و ابزارهای دموکراسی نظیر شعر و ادبیات شد. به موازات همین جریانات بود که نخست وزیر وقت مصدق و آیت الله کاشانی استیفای منافع ملی از بیگانگان را دستور کار خود قرار داده بودند که این موضوع برای چپاولگران ذخایر ایران نگران کننده به نظر می‌آمد.

ساداتیان خاطرنشان کرد: با توجه به تضعیف قدرت بریتانیا که به آن اشاره شد، آنها بدنبال یک شریک قدرتمند به منظور استمرار مالکیت نامشروع خود در ایران بودند، و لذا آمریکای جوان(در معادلات و بازی های سیاسی ) با عدم سابقه استعماری کهن و مداخله در دیگر کشورها را، فریب داده و برای ساقط کردن دولت قانونی ایران از این کشور بهره کشی کردند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت، طراح و معمار اصلی کودتای 28 انگلیسی‌ها بودند و آمریکا در این راه به آنها کمک کرد.

وی با بیان اینکه نباید گناه آمریکا در براندازی دولت مصدق را کمتر از بریتانیا دانست، گفت: کاشانی و مصدق هر دو از میهن پرستان و سیاستمداران دوره خود بودند و اگر بین این دو اتحاد کامل وجود داشت و به ابراز نگرانی‌ها و تذکرات در مورد وجود توطئه(از جمله نامه آیت الله کاشانی به مصدق در این خصوص) اهتمام بیشتری می‌شد شاید کودتای نظامی علیه دولت ایران به وقوع نمی‌پیوست.

این استاد دانشگاه، اصلی‌ترین علت علاقه آمریکا برای استقرار دولت کودتا در ایران را چپاول نفت ایران محسوب کرد و ابراز داشت: آمریکا که پیش از ایران مزه شیرین اکتشاف نفت را چشیده بود، بیش از همه بر اهمیت این طلای سیاه واقف بود، از این رو دست انگلیس برای راه اندازی آشوب در تهران و ایجاد کودتا را به گرمی فشرد.

مشاور سیاسی ادوار پیشین وزارت امور خارجه در تحلیل دیگر اهداف شرکت آمریکا در کودتای نظامی28 مرداد، یادآور شد: مقابله با قدرت اتحاد جماهیر شوروی و نفوذ در عمق استراتژی نظام شرقی غربی حاکم بر دنیا یکی از اهداف دولت آمریکا بود. به همین منظور آمریکایی‌ها پس از کودتا، محمدرضا شاه را بعنوان فردی دست نشانده در راس قدرت نهادند و با دادن لقب ژاندارم منطقه به شاه او را به مثابه بادکنکی رشد دادند تا به اهداف خود در منطقه برسند.

ساداتیان در ادامه گفت‌وگو به واکاوی بیشتر نقش استعمار پیر در تضعیف مردم ایران و به تاراج بردن ثروت آن پرداخت و تصریح کرد: وقتی در دوره قاجار شخصی بنام امیر کبیر کشور را در مسیر اصلاحات و آبادانی قرار داد، میرزا آقاخان نوری عنصر انگلیس زمینه قتل وی را فراهم می آورد. در این میان دیگر نفوذی‌های انگلیس در دستگاه حاکمیت مشغول پخت و پز منویات این استعمارگر در کشور بودند.

وی در تشریح دیگر ابعاد سلطه جویی مقامات بریتانیا در ایران اظهار اشت: انگلیس با پرداخت رشوه دیگ مطامع خود را در داخل سفارت بار می‌گذاشت، بطور نمونه با اجیر کردن برخی از افراد از آنها می‌خواستند در کنار فلان مسجد هر روز به ذکر مصیبت اهل بیت مشغول باشد تا به واسطه آن آبی برای ایجاد تفرقه میان شیعه و سنی گرم شود. پر واضح است اختلاف افکنی بین اقوام و مذاهب ایرانی، جزو اصلی‌ترین برنامه‌ها بشمار می‌آمد.

ساداتیان در پایان، در مذمت کودتای انگلیسی آمریکایی 28 مرداد، گفت: مسیر تحولات ایران در آن مقاطع به سمت تثبیت نهادهای مدنی در حرکت بود و مجلس ملی در حال شکل گیری و قوام بود و اگر خوشبینانه به موضوع نگاه کنیم جامعه به طرف نوعی دموکراسی ملی گرایانه می رفت.

وی افزود: طراحی کودتا در هر کشوری و به هر شکلی یعنی مقابله با عزم و اراده یک ملت و حاکم کردن اراده غیر به مردم یک جامعه تلقی می‌شود، بنایراین کودتای نظامی انگلیس با همدستی آمریکا علیه دولت قانونی ایران در 28 مرداد سال 1332 یکی از تاریک‌ترین نقاط سیاست خارجی این دو کشور محسوب می‌شود.