ترکیه و دور تسلسل تاریخی

به گزارش جام جم، این اتفاقات و تصاویری مانند این را رسانه‌های جهان در یک دهه گذشته بسیار مخابره کرده‌اند اما چرا غرب؛ آمریکا و اتحادیه اروپا به اندازه‌ای که به چنین اقداماتی در دیگر کشورها واکنش نشان می‌دهند، درباره ترکیه واکنش قوی ندارند.؟!

با این که انتقادات از ترکیه و اقدامات رجب طیب‌اردوغان رئیس‌جمهور این کشور در رابطه با دستگیری‌ها در حداقل ممکن خود از سوی غرب و بخصوص اتحادیه اروپا قرار دارد اما اردوغان تاب این حداقل را هم نیاورد و چندی پیش در جمع دانشگاهیان در استانبول خطاب به منتقدان غربی گفت: «آنها خودشان را برای هیچ به زحمت نیندازند. ما تاریخ آنها را خوب خوانده‌ایم و خوب می‌شناسیم. من آنها را در طول 14 سال نخست‌وزیری و رئیس‌جمهوری ام بخوبی می‌شناسم. من براحتی و بدقت می‌توانم قدم‌های بعدی آنها را پیش‌بینی کنم. اهمیتی نمی‌دهم اگر آنها مرا دیکتاتور خطاب کنند یا هر عنوان دیگری. از این گوش می‌شنوم و از آن گوش در می‌کنم.»!

دموکراسی مقوله‌ای سخت برای ترکیه

سازمان «پروژه عدالت جهانی» ترکیه را از لحاظ اجرای قانون، از میان 113 کشور در رتبه نود و نهم قرار داده است.

این کشور بیشترین تعداد خبرنگاران بازداشت شده را به خود اختصاص داده است. پس از کودتا و پاکسازی‌های گسترده مخالفان بسختی بتوان مولفه‌هایی از دموکراسی را در ترکیه پیدا کرد.

قربانیانِ پاکسازی پس از کودتا، چپگراها و منتقدان اردوغان بر این باورند که دموکراسی در ترکیه از بین رفت. گرچه موافقان و حامیان اردوغان بر این باورند که شرایط کنونی ترکیه نسبت به گذشته بهبود یافته اما باید در نظر داشت که در شاخص‌بندی یک کشور دموکرات نمی‌توان نگاه را بر اساس اظهارات حامیان یک حکومت معطوف داشت.

گرچه ممکن است انتخابات آزاد باشد اما عادلانه نیست و اتحاد مردمی در برابر کودتا که اردوغان تلاش دارد آن را به عنوان لبیک با خود ترسیم کند لزوما نشان‌دهنده اتحاد برای حمایت از دولت نیست.

«معرکه هویت‌ها»؛ ترکیه و تکرار ادوار تاریخی

از تحولات اخیر می‌توان این گونه استنباط کرد که ترکیه در حال تکرار تاریخ دو قرن گذشته خود است. قرن بیستم در ترکیه آوردگاه نبرد ایدئولوژی‌ها بود. آنچه در کارگاه‌های فکری قرن 19 ساخته شده بود، در سده بعد بخت حکمرانی یافت.

به عقیده تحلیلگران، با آغاز سده جدید ایدئولوژی‌ها از توش‌ و توان افتادند و زمینه برای معرکه هویت‌ها فراهم شد. هویت‌های مذهبی، قومی، نژادی و تمدنی در قالبی جدید بازگشتند و جای آرمان‌های سیاسی پیشین را گرفتند.

در واپسین سال‌های سده گذشته، کمالیسم در توسعه سیاسی و اقتصادی کشور ناکام و ترکیه پشت دروازه‌های اروپا ماند. ظهور طبقه کارآفرین جدید آناتولیایی و نخبگان اسلامگرایی که از بطن آن برخاستند، بیانگر ضرورت‌های عینی تجدیدنظر در نظریه سیاسی ترکیه بود.

کمالیسم در دهه‌های آخر قرن بیستم درست وضعیتی شبیه خلافت در واپسین دهه‌های آخر قرن 19 را داشت.

دستگاه فکری عثمانی برای پاسخ به بحران‌های متعدد و متنوع پیش رو به ترتیب سه سیاست بنیادی را در پیش گرفت و گفتمان‌های متناسب هریک را هم تولید کرد: 1. نظریه شهروندی عثمانی 2. سیاست اتحاد اسلام و پان ترکیسم 3. ترک گرایی دولتی به فراخور وضعیت امپراتوری.

«شهروندی عثمانی» معطوف به حفظ و نگهداری استان‌های اروپایی عثمانی بود و اتباع غیرمسلمان امپراتوری را از وضعیت اهل‌ذمه به موقعیتی برابر با مسلمانان ارتقا می‌داد.

سیاست اتحاد اسلام یا پان‌اسلامیسم به دنبال از دست رفتن بالکان و بخش اعظم استان‌های اروپایی، به هدف نگهداری مستعمرات خاورمیانه‌ای و جلب نظر مسلمانان هند و ایران و قفقاز در پیش گرفته شد.

ایده پان ترکیسم ابتدا در میان تاتارها و مجارها به عنوان واکنشی در برابر پان‌اسلاویسم نضج گرفت، اما در پی زوال دو اندیشه قبلی به آرمان حکومت اتحاد و ترقی تبدیل شد. این هم به سرنوشت اسلافش دچار شد و در نهایت ترکیه در ساحل کمالیسم و ترک گرایی داخلی لنگر گرفت.

به طرز شگفت‌انگیزی حکومت حزب اعتدال و توسعه این دوره‌بندی را با تفاوت‌هایی تکرار کرد.

در هشت سال اول حکمرانی، تعهد این حزب به ورود به اتحادیه اروپا و لزوم کاستن از نقش ارتش به منظور حفظ دموکراسی نوپا، آن را به سمت ارتقای استانداردهای حقوق بشری و شهروندی و تقویت فرهنگ سیاسی دموکراتیک برد. بعد از تحولات بهار عربی، اردوغان خود را در راس دنیای اسلام می‌دید و گونه‌ای سیاست «اتحاد اسلام جدید» در پیش‌ گرفته شد.

مداخله در خاورمیانه و آشکارا سخن گفتن از منویات عثمانی‌گری از ویژگی‌های این دوره است. امواج پان اسلامیزم جدید اما به سنگ خارای سوریه خورد و از رهگذر آن پ.ک.ک به بازیگری منطقه‌ای تبدیل شد. غیر از این تقریبا روابط خارجی با تمام همسایگان دور و نزدیک دچار مشکل شد.

اوج گرفتن «خطر کرد» در داخل و خارج اردوغان را به سمت استفاده از ظرفیت‌های ناسیونالیسم ترک کشاند. شاهکار اردوغان هم در این بود که با کنار زدن انگاره‌های کمالیسم کلاسیک مساله کرد را از یک معضل دارای حساسیت‌های فرهنگی و تمدنی بالا به یک مساله سیاسی و امنیتی تبدیل کرد. به هر دلیل و از جمله برخی اشتباهات طرف مقابل، اکنون اردوغان نماینده جناح افراطی ناسیونالیسم ترک شده است.

حسین امیری - گروه جهان