آخرین‌ نفس‌‌های آب‌های زیرزمینی

استان آذربایجان‌شرقی با وجود آب و هوای سرد و خشک به‌طور میانگین سالانه حدود 300 میلی‌متر بارش به خود می‌بیند که در مقایسه با میانگین کشوری 50 میلی‌متر بیشتر است، ولی چون بارش‌ها توزیع زمانی و مکانی ناموزون دارد، استفاده چندان درستی از بارندگی‌ها نمی‌شود.

چندی پیش، غلامرضا هاشمی، مدیرعامل سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی با بیان این‌که وضعیت آب در این استان بحرانی است، اعلام کرد: کمبود آب در استان جدی شده و روز به روز تراز آب‌های زیرزمینی استان کاهش می‌یابد. این در حالی است که کیفیت آب‌های زیرزمینی نیز رو به کاهش و شوری رفته و روز به روز با افزایش جمعیت استان، نیاز مردم به تولیدات کشاورزی بیشتر می‌شود.

وی افزایش بی‌رویه زمین‌های زیرکشت کشاورزی و تغییر اقلیم را از دیگر عوامل کمبود آب در استان عنوان می‌کند و می‌افزاید: درست است که شاهد افزایش بارش نسبت به میانگین مشابه سال‌های گذشته هستیم، اما میزان بارش مؤثر که برای ایجاد روان‌آب لازم باشد، بسیار کم شده است.

دشت‌های ممنوعه

یوسف غفارزاده، مجری طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی درباره اهمیت آب‌های زیرزمینی به جام‌جم می‌گوید: آب‌های زیرزمینی یکی از منابع حیاتی تهیه و ذخیره آب بوده و منبع اصلی آن، نزولات جوی است. این آب‌ها معمولا دارای کیفیت بالا و نسبت به دیگر منابع آبی سهل‌الوصول‌تر است و امکان مدیریت بهره‌برداری و نگهداری آن نیز وجود دارد.

وی می‌افزاید: استان آذربایجان‌شرقی به 24 محدوده مطالعاتی تقسیم شده که از این میان، هفت محدوده ممنوعه (یک مورد ممنوعه بحرانی و شش مورد ممنوعه) وجود دارد که در دهه‌های متمادی حالت بحرانی پیدا کرده‌اند، طوری که کسری مخزن مجموعه دشت‌های استان یک میلیارد و 305 میلیون مترمکعب است و بحرانی‌ترین آن به دشت شبستر، صوفیان، مرند و تسوج مربوط می‌شود.

وی به تبعات برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی اشاره می‌کند و می‌گوید: تنزل کیفیت آب، فرونشست زمین، افزایش هزینه پمپاژ و استحصال آب، کاهش آبدهی چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات، کاهش ظرفیت حجم مخازن طبیعی، شور شدن تدریجی آنها و درنهایت کاهش و خشک شدن ذخایر استراتژیک آب‌های زیرزمینی، زندگی مردم را به صورت مستقیم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

حفر چاه‌های غیرمجاز

کارشناسان، مهم‌ترین مولفه تاثیرگذار در افت شدید آب‌های زیرزمینی را حفر چاه‌های غیر مجاز و استفاده بی‌رویه از این منابع در فعالیت‌های کشاورزی می‌دانند.

حبیب شایانفر، قائم‌مقام سابق جهاد کشاورزی آذربایجان‌شرقی در این‌باره به خبرنگار جام‌جم می‌گوید: ورود تکنولوژی و دستگاه‌های مدرن حفاری و پمپاژ در استان منجر به پدیده حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی شده است، طوری که نمود عینی آن را می‌توان در اراضی حوضه دریاچه ارومیه مشاهده کرد.

وی می‌افزاید: نیمی از فعالیت‌های کشاورزی استان متکی به آب‌های زیرزمینی است و این امر در حوضه دریاچه ارومیه به بیش از 50 درصد می‌رسد.

شایانفر، اصلاح الگوی کشت و روی‌آوردن به تولید محصولاتی با نیاز آبی کمتر را یکی از راهکارهای اصلی حفظ منابع آب‌های زیرزمینی می‌داند و معتقد است: با وجود تلاش جهاد کشاورزی برای تولید محصولاتی با نیاز آبی کمتر، هنوز در اراضی کشاورزی شاهد تولید محصولاتی هستیم که به آب فراوان نیاز دارد. برای حل این معضل باید کشاورزان را تشویق کنیم تا با اصلاح الگوی کشت به تولید محصولاتی بپردازند که برای رشد به آب کمتری نیاز دارند.

راهکاری برای مقابله با افت آب‌های زیرزمینی

با توجه به این که بیشتر فعالیت‌های کشاورزی استان متکی به آب‌های زیرزمینی است، با محاسبه تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجازی که بیش از ظرفیت بهره‌برداری می‌کنند، به تاثیر چاه‌ها در افت شدید آب‌های زیرزمینی پی می‌بریم؛ از این‌رو، کارشناسان مسئول راهکارهای ارائه شده برای حل معضل افت شدید آب‌های زیرزمینی را در قالب 15 طرح احیا و تعادل‌بخشی خلاصه کردند و وزارت نیرو نیز تدوین طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی را در دستور کار قرار داده است.

غفارزاده، مجری طرح تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی استان، برخی پروژه‌های پانزده‌گانه طرح احیا و تعادل‌بخشی مصوب را که عملیات اجرایی آنها آغاز شده، این گونه برمی‌شمارد: استقرار اکیپ‌های گشت و بازرسی، برق‌دار کردن چاه‌ها، نصب کنتورهای هوشمند آب و برق، ساماندهی شرکت‌های حفاری و نصب GPS روی دستگاه‌های حفاری، اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی، پهنه‌بندی بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین، مطالعه تعیین حداکثر عمق کف‌شکنی چاه‌ها، تقویت آبخوان از طریق تغذیه مصنوعی، خرید چاه‌های کم‌بازده کشاورزی، استقرار سیستم مدیریت یکپارچه منابع آب زیرزمینی و جایگزینی پساب با چاه‌های کشاورزی.

وی معتقد است: شرکت آب منطقه‌ای در راستای حفظ منابع آب‌های زیرزمینی اقدامات زیادی انجام داده، اما به ‌تنهایی قادر به برخورد قانونی با متخلفان نیست و برای پیشبرد اهداف خود به حمایت و همکاری بیشتر نهادهایی چون دادگستری و نیروی انتظامی نیاز دارد.

ایوب ایرانی‌فام، معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی آذربایجان‌شرقی با اشاره به این که مساحت اراضی مستعد آبیاری تحت فشار استان، حدود 120 هزار هکتار است، می‌گوید: جهاد کشاورزی استان به منظور افزایش راندمان آبیاری، اجرای این سیستم آبیاری را در حدود 13 هزار هکتار آغاز کرده که در صورت تامین اعتبار لازم، حدود 8000 هکتار آن برای سال جاری عملیاتی می‌شود.

ایرانی‌فام تصریح می‌کند: به منظور جلوگیری از هدررفت آب در مسیر انتقال از چاه تا مزرعه طرح لوله‌گذاری چاه‌ها را در دستور کار قرار داده‌ایم و از هزار کیلومتر برنامه‌ریزی شده سعی می‌کنیم 600 کیلومتر آن را برای امسال اجرایی کنیم.

این کارشناس جهاد کشاورزی، تسطیح اراضی، استفاده از ارقام مقاوم به کم‌آبی، هدایت محصولات پرتوقع به آب به سمت گلخانه‌ها یا محیط‌های کنترل شده را از دیگر راهکارها و برنامه‌های جهاد کشاورزی برای کاهش فشار آب از چاه‌ها و صرفه‌جویی و ذخیره آب در چاه‌ها می‌داند و می‌گوید: این راهکارها به مرور در تمام اراضی زراعی و باغی استان عملیاتی می‌شود، اما در اولویت اول اراضی حوضه دریاچه ارومیه مشمول اجرای این برنامه‌هاست.

ضرورت استفاده از سیستم آبیاری نوین

به گفته معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی با توجه به این که این استان در منطقه سرد و خشک واقع شده، ازدیاد جمعیت از یک طرف و مصرف بی‌رویه آب از سوی دیگر، باعث محدود شدن منابع آب و خاک در این ناحیه شده که اجرای سیستم‌های آبیاری تحت فشار یکی از راهکارهای مهم برای حفظ این منابع ارزشمند است.

سعیده دلال علیپور‌ - جام‌جم تبریز