سقوط امپراتوری معماری در روستاهای گردشگر پذیر

روستاهای ابیانه در کاشان، ورکانه در همدان، اورامانات در کردستان، کندوان در آذربایجان شرقی نمونه‌ای از این دست روستاهاست که باوجود قرار داشتن در زمره روستاهای گردشگری کشور و ثبت ملی و حتی انتظار برای ثبت جهانی، دچار آسیب‌های زیادی ناشی از تغییرات در بافت و ساختار معماری خود شده است.

در استان همدان 20 روستای نمونه گردشگری وجود دارد که اکثر این روستاها خاص و گردشگرپذیر بودن خود را مدیون اصالت در معماری و هویت بومی تاریخی خود است.

ورکانه یکی از این 20 روستای ثبت ملی شده در فاصله 25 کیلومتری از شهر همدان است که به دلیل معماری سنگی‌اش، روستای رنسانسی لقب گرفته است؛ یک روستای کاملا سنگی که تمام خانه هایش سرتاسر از دیوار گرفته تا پشت‌بام و حیاط با سنگ سیاه شکل گرفته است و ملات گل و تیرهای چوبی تنها عامل اتصال در دیوارهای سنگی این خانه‌هاست که پهنایشان در طبقه همکف به یک متر هم می‌رسد.

با این حال این روستای 400 ساله که معماری زیبایش، آن را به یکی از مشهورترین و زیباترین روستاهای همدان تبدیل کرده، این روزها با تهدید تغییر ساختار معماری و بافت سنگی و اصیل مواجه است و آن‌طور که مهر گزارش کرده، مالکان خانه‌های قدیمی این روستا به سمت تغییر معماری خانه‌هایشان برآمده و حتی برخی خانه‌های سنگی خود را خراب کرده تا به جای آن با آجر و سیمان خانه بسازند.

برخی نیز خانه خود را که با خطر ریزش مواجه است یا بخشی از آن فروریخته، بلااستفاده رها و به مناطق دیگر کوچ کرده‌اند. همه اینها درحالی است که اگر معماری روستا از بین برود، دیگر بهانه‌ای برای گردشگر باقی نمی‌ماند تا از این روستا بازدید کند.

اعتراض روستاییان

ایرج ورکانه، یکی از ساکنان این روستاست که می‌گوید دیوار سنگی بیرونی خانه پدرش همین چند روز پیش ریخت و شانس آوردند که روی سر کسی آوار نشد.

به عقیده او، ورکانه مورد توجه بسیاری از گردشگران است، اما هیچ چیزی عاید روستانشینان نمی‌شود.

البته معاون گردشگری میراث همدان در گفت‌وگو با جام‌جم یادآور می‌شود که میراث فرهنگی و سایر دستگاه‌های اجرایی استان، توجه جدی به ورکانه داشته و درحال رسیدگی به مسائل و مشکلات آن هستند و اهتمام جدی برای رفع این مشکلات و حفظ بافت تاریخی روستا دارند.

علی خاکسار از پیگیری اعتبار ویژه برای مرمت و ساماندهی این روستا خبر داده و می‌افزاید: در همین راستا سال گذشته، صد میلیون تومان اعتبار برای روستا درخواست و این اعتبار دریافت شد و اکنون درحال هزینه‌کرد آن برای مرمت و حفاظت از آثار تاریخی روستا همچون اصطبل تاریخی آن هستیم، ضمن این‌که طی یکی دو سال اخیر تمام معابر روستا نیز سنگ فرش شده است.

وی با تخلف دانستن هرگونه ساخت و ساز جدید مغایر با بافت سنگی و قدیمی روستا و برخورد قانونی با آن، خاطرنشان می‌کند که روستاییان در صورت نیاز به هرگونه تغییر یا مرمت می‌توانند از تسهیلات بنیاد مسکن که شامل دو نوع وام برای ایجاد خانه‌های بوم گردی و مرمت خانه‌های مسکونی است، استفاده کنند.

تغییر تدریجی معماری ابیانه

ابیانه را تقریبا دیگر همه ایرانیان می‌شناسند؛ روستایی که شکوه معماری بومی و سرشار از زیبایی‌اش، آن را به یکی از استثنایی‌ترین روستاهای کشور تبدیل کرده است.

پلکانی بودن روستا، رنگ سرخ دیوارها و نمای خارجی خانه‌ها و وجود پنجره‌های چوبی ارسی و ایوان‌ها و طارمی‌های چوبی مشرف برکوچه‌های تنگ و تاریک از شاخصه‌های اصلی معماری ابیانه است. اما همه آنچه گفته شد معماری دیروز ابیانه بود و متاسفانه این روزها اصالت معماری ابیانه بتدریج در حال رنگ باختن است.

آن طور که دهیار این روستا به جام‌جم می‌گوید: ساخت و ساز و تغییر سبک معماری اصیل ابیانه در داخل بافت اصلی و هسته مرکزی روستا روبه افزایش است و آسیب و تخریب این بخش که تمام هویت ابیانه است، بشدت ادامه دارد.

ایزوگام سقف خانه‌های ابیانه

محمد عادلی می‌افزاید: طی 10 سال اخیر 2500 در و پنجره فلزی جایگزین در و پنجره‌های چوبی و قدیمی خانه‌های روستا شده و تقریبا سقف تمام خانه‌ها که در گذشته کاهگل سرخ بود، اکنون با ایزوگام پوشانده شده، درحالی که هر دو مورد، خلاف اصول معماری بومی و اصیل روستاست.

وضعیتی که دهیار ابیانه از آن گلایه‌مند است، مربوط به درون بافت و هسته مرکزی و ثبت ملی شده روستاست، در حالی که اطراف آن در حریم روستا، وضعیتی به مراتب ناخوشایندتر وجود دارد و ساخت و سازهای جدید و ناهمگون با معماری روستا به حدی رشد یافته که چهره‌ای زشت و نازیبا به منظر پیرامونی روستا داده است.

عضو انجمن خانه ابیانه دلیل اصلی تغییر بافت و معماری روستا را نداشتن قدرت اجرایی و بازدارندگی دهیاری و بخشداری عنوان می‌کند و می‌گوید: دهیاری و بخشداری در نهایت می‌توانند به مالک و عامل ساخت و ساز جدید، اخطار کتبی و شفاهی داده و پرونده وی را به کمیسیون ماده 99 ارجاع دهند که در فاصله تصمیم‌گیری نهایی در این کمیسیون هم مالک، ملک خود را ساخته و حتی در آن نشسته است که نمونه‌های آن در روستا زیاد است.

یکی از چالش‌های اساسی در پرونده ثبت جهانی روستای تاریخی کندوان نیز وجود ساخت و سازهای غیرمجاز و بی‌رویه است که در سال‌های قبل انجام شده و به چهره تاریخی این روستا صدمه وارد کرده است.

متاسفانه این بی‌توجهی‌ها مختص ورکانه و ابیانه و اورمانات نیست، بلکه در غالب نقاط روستایی گردشگری کشور شاهد این بی‌توجهی‌ها هستیم که امید می‌رود مسئولان با دلسوزی و دقت نظر بیشتری آن را مد نظر قرار داده و مانع از ادامه این روند شوند.

شهر شدن بلای اورامانات

اورامانات هم یکی دیگر از روستاهای نمونه گردشگری کشور است که در پی ابلاغیه دولت دهم در اردیبهشت سال 1360 به شهر ارتقا یافت، بیم آن می‌رود که این روستا با تبدیل شدن به شهر، بافت معماری سنتی‌اش را از دست بدهد.

به گفته امیر قادری، معاون امور عمرانی استاندار کردستان تجربه نشان داده که هرجا امکانات توسعه پیدا کرده، منظر و بافت و سیمای فرهنگی و طبیعی، هویت اصیل خود را از دست داده است.

معماری پلکانی و خانه‌های با نمای سنگی در شیب تند، از ویژگی برجسته اورامانات است، خانه‌های چندین طبقه اورامانات به صورت خشک چینی و با استفاده از مصالح بومی منطقه توسط پیشینیان بخوبی و با ذوق و سلیقه فراوان طراحی و اجرا شده است، اما امروزه بناهای اورامان که با بتن و آجر و سیمان ساخته شده، با بناهای تهران و سنندج تفاوتی ندارد.

فاطمه مرادزاده - ایران