2 مرد از یک خانه با منش‌های متفاوت

اردوغان نیز به اسلام پایبند است، اما در عین حال به دنبال غرایز و جاه‌طلبی‌های خودش است و بعلاوه دموکرات نیست. عبدالله گل به اروپا اعتقاد دارد و بر این باور است که کشورش باید وارد اتحادیه اروپا شود، اما اردوغان از اتحادیه اروپا یا پیوستن یا عضویت در آن به عنوان ابزاری برای تحقق اهداف سیاسی خود استفاده می‌کند. بسیاری بر این باورند که اردوغان یک مسلمان محافظه‌کار بوده و جاه‌طلبی‌هایش برای ایجاد امپراتوری بسیار زیاد است. در نظر اینها اردوغان در موضوع سوریه نیز بسیار اشتباه کرده و ایراد اظهاراتش با صدای بلند علیه بشار‌اسد باعث شد همه اعراب را از دست بدهد. مخالفان حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه در یک دهه گذشته این حزب را به نقض اصول و ارزش‌های لائیسیته متهم کرده‌اند.

آنچه اختلاف میان دو چهره قدرتمند ترکیه را جالب توجه می‌کند، این است که آنها معماران جنبش سیاسی اسلامگرای نوین هستند و در مبارزه با طبقه حاکم کشور همراه بوده‌اند. از اواخر سال ۲۰۰۲ که حزب عدالت و توسعه در ترکیه به قدرت رسید، گل و اردوغان در کنار هم مقابل دخالت نظامیان سکولار در سیاست ایستادند و حزبشان را در سه انتخابات متوالی به پیروزی رساندند. این اردوغان بود که سال ۲۰۰۷ عبدالله گل را به‌عنوان نامزد حزب برای ریاست جمهوری معرفی کرد و گل هم سال ۲۰۰۳ به طور داوطلبانه از نخست‌وزیری کناره گرفت تا اردوغان بعد از پایان دوره ممنوعیت فعالیت سیاسی‌اش بتواند این پست را در دست بگیرد. پس چه چیزی باعث اختلاف این دو رفیق می‌شود ؟

آشکار شدن اختلافات

نقطه عطف در رابطه این دو زمانی بود که عبدالله گل به ریاست جمهوری رسید. او در این سمت مجبور بود پذیرای طیف‌های مختلف، جناح‌های سیاسی گوناگون و گروه‌های مذهبی و قومی جامعه ترکیه باشد، اما اردوغان همچنان طرفدار نگرشی سیاسی بود که گرایش بیشتری به اسلامگرایی، ملی‌گرایی و حتی تمامیت‌خواهی‌ داشته باشد. بحث میان این دو سیاستمدار عالی‌رتبه زمانی آغاز شد که سخنگو و یکی از مشاوران ارشد عبدالله گل به نام احمد سور در مصاحبه‌ای، آشکارا دلایل دلخوری رئیس‌جمهور از دوستان قدیمی‌اش در دولت را برشمرد. سور با اشاره به تلاش دولت برای از بین بردن بخت نامزدی گل در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۴ گفت، رئیس‌جمهور بسیار مواظب بود شائبه‌ای درباره وجود درگیری و اختلاف میان او و نخست‌وزیر وجود نداشته باشد، اما بسیاری از شخصیت‌های برجسته حزب اصلا اهل ملاحظه نیستند و اختلافات را علنا مطرح می‌کنند.

چهره اردوغان نزد عموم هر روز بیش از پیش به یک دیکتاتور مدرن نزدیک می‌شود و شمار مخالفان ریاست‌جمهوری او و برقراری نظام ریاستی در ترکیه بیشتر شده است‌. عبدالله گل یکی از همین مخالفان است و هر روز که می‌گذرد، مخالفتش با این طرح را آشکارتر می‌کند. گل اول اکتبر (۱۰ مهر ۱۳۹۱) در سخنرانی بازگشایی پارلمان آشکارا دولت اردوغان را به چالش کشید. او در این سخنرانی به چند نمونه از موضوعات مورد اختلافش با دولت اشاره کرد. تصمیم دولت به لغو مصونیت پارلمانی ده نماینده طرفدار کردها، بی‌میلی دولت به یافتن راهی برای آزادی نمایندگان دستگیر شده سه حزب مخالف، فشار دولت بر رسانه‌ها و شمار بالای خبرنگاران بازداشت شده و نیاز به تمرکز دوباره بر بهبود استانداردهای دموکراتیک از طریق سرعت بخشیدن به فرآیند اصلاحات مورد نظر اتحادیه اروپا از نکات مهم پیام عبدالله گل به پارلمان بود، اما اظهارات او مورد تائید اردوغان نبود و وی گفت: ما بر سر برخی مسائل، نظرات متفاوت داریم.

مهدی فتحی، کارشناس مسائل ترکیه درباره تفاوت گل و اردوغان به جام‌جم می‌گوید: عبدالله گل، رئیس‌جمهور سابق ترکیه با اردوغان رئیس‌جمهور کنونی اختلاف‌نظرهایی دارد. البته باید بگوییم دو نفر با یکدیگر دوست و همکار و هر دو از شاگردان نجم‌الدین اربکان، نخست‌وزیر اسبق ترکیه هستند که سال گذشته فوت کرد. گل و اردوغان ریشه‌های اسلامی دارند و سال‌های سال همکاری داشته‌اند. گل بیشتر قانونگرا است و در چارچوب قانون ترکیه حرکت می‌کند. وی در جریان تحولات و ناآرامی‌های ترکیه خواستار این بود که با مخالفان دولت در چارچوب مقررات رفتار شود. گل در قبال همسایگان ترکیه بخصوص سوریه و مصر سیاست نرم‌تری در پیش می‌گرفت، اما اردوغان تا قبل از انتخابات، دیدگاه تند و افراطی داشت و با معترضان داخل برخورد می‌کرد. وی در تعامل دولت سوریه مواضع غیراصولی و تندی داشت و از حامیان محمد مرسی بود. البته وقتی مرسی محاکمه شد، روابط ترکیه و مصر به دلیل موضعگیری تند اردوغان بسیار متشنج شد. اردوغان به طور مشخص در قبال کشتار ارامنه مواضع تندی اتخاذ کرده بود و علیه روسیه و ارمنستان بسیار تند صحبت می‌کرد. این درحالی است که وی در سال‌های اولیه حکومت خود چهره‌ای میانه‌رو و طرفدار پیشرفت ترکیه بود. رئیس‌جمهور کنونی ترکیه در قبال اکثر همسایه‌ها براساس تفکر نئوعثمانی رفتار می‌کند و در پی آن است که خودش را جایگزین آتاتورک معرفی کند.

اردوغان بعد از یک دهه در دست گرفتن قدرت با بعضی هم‌حزبی‌هایش دچار اختلاف شد، اما گل هرگز در محافل عمومی به صورت علنی از اردوغان انتقاد نکرد و همیشه کوشید احترام اردوغان را حفظ کند، زیرا با وجود تندروی‌هایش توانسته ترکیه را به لحاظ اقتصادی متحول کند، اما به نظر می‌رسد اردوغان بعد از انتخابات تا حدودی ملایم شده و از تشکیل یک دولت ائتلافی حمایت می‌کند. باید ببینیم آیا وی هم‌اکنون دیدگاه واقعگرایانه‌تری پیدا کرده و از انتخابات درس‌های لازم را گرفته یا دنبال فرصتی برای پیشبرد برنامه‌های گذشته‌اش است.

نگرانی از یک بحران داخلی

افزایش اختلافات گل و اردوغان بر نگرانی درباره وجود یک بحران داخلی در حزب عدالت و توسعه افزوده است. فتحی در این‌باره می‌گوید: یکی از علل کاهش آرای حزب عدالت و توسعه روحیه اقتدارگرایانه اردوغان، رکود اقتصادی ترکیه، سکون شاخص‌های اقتصادی و اختلافات درون حزب عدالت و توسعه بود. این نگرانی وجود دارد، اما در عین حال امیدواری نیز هست، چراکه حزب عدالت و توسعه ریشه اسلامی دارد و اگر اردوغان بخواهد گل را وارد صحنه کند، دولت ائتلافی تشکیل می‌شود و این احتمال وجود دارد که حزب عدالت و توسعه، جایگاه بهتری داخل جامعه ترکیه کسب کند. در عین حال در صورت گسترش اختلافات اردوغان با گل و دیگر چهره‌های حزب عدالت و توسعه این احتمال وجود دارد که گل با گروه‌های دیگر، حزب تشکیل دهد.

در این میان گفته می‌شود احمد داوود اوغلو، نظریه‌پرداز توانمند این حزب در برخی جهات موفق عمل کرده است. اما فتحی در این‌باره می‌گوید: شاید داوود اوغلو در عرصه تئوریک یک استاد خوب باشد اما بتدریج ثابت کرده مدیر اجرایی توانمندی نیست، چون از زمان تصدی کرسی نخست‌وزیری، نرخ بیکاری افزایش یافته، رشد اقتصادی کمتر شده و اختلاف با همسایگان بیشتر شده است. این ضعف‌های گسترده باعث شده تا محبوبیت حزب عدالت و توسعه در انتخابات 9 درصد کاهش یابد و اگر این حزب کاری را در عرصه اقتصادی انجام ندهد، محبوبیت حزبش به‌مراتب کمتر خواهد شد.

این سوال مطرح است که تفکرات مذهبی حزب عدالت و توسعه چیست و آیا این امر تاثیری بر اختلافات گل و اردوغان گذاشته است یا خیر. به گفته فتحی، پیوند اخوان‌المسلمین با حزب عدالت و توسعه غیر‌قابل انکار است. شاید هنگام اوج گرفتن اخوان‌المسلمین در زمان بیداری اسلامی، اشتراک نظر بسیاری وجود داشت، اما این پیوندها امروزه کمتر شده است. عدالت و توسعه به دنبال این است که گذشته اسلامی را احیا کند. از سوی دیگر ترک‌ها تصور می‌کنند موفقیت بیشتری نسبت به اخوان‌المسلمین داشته باشند، اما به نظر می‌رسد این اندیشه‌ها طراوت لازم را در خاورمیانه و کشورهای اسلامی ندارد، چرا که حزب عدالت و توسعه، اردوغان و عبدالله گل حداقل مورد حمایت کشورهای منطقه و اسلامی نیستند.

در پایان این سوال مطرح می‌شود که آیا دولت ائتلافی در نهایت تشکیل می‌شود یا خیر. فتحی در این باره می‌گوید، تجربه نشان داده دولت‌های ائتلافی در ترکیه عمر طولانی نداشتند. اگر آنکارا از تجربه گذشته درس نگیرد، احتمال تکرار بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی همچون دهه‌های گذشته وجود دارد، اما اگر ترکیه از گذشته درس عبرت بگیرد، راه جدیدی را انتخاب کند، با تعامل دیگر احزاب دولت ائتلافی تشکیل دهد و منافع کشور را مهم‌تر از منافع خود ببیند، سرنوشت آنکارا به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد. حال باید دید ترکیه کدام مسیر را انتخاب می‌کند.

نگاهی به برخی آمارها

موسسه آمار دولتی ترکیه مطابق با تقویم کاری خود در اعلام منظم داده‌های اقتصادی، آمار مربوط به بازرگانی خارجی این کشور در ماه می و پنج ماه سال 2015 میلادی را منتشر کرد. بررسی آمار موسسه آمار دولتی ترکیه نشان می‌دهد که صادرات ترکیه در ماه می با 8/18 درصد کاهش نسبت به ماه می سال گذشته از 13 میلیارد و 682 میلیون دلار به 13/11 میلیارد دلار و واردات این کشور نیز با 4/14 درصد کاهش از 20 میلیارد و 875 میلیون دلار به 17 میلیارد و 866 میلیون دلار افت کرده است.

به همین ترتیب صادرات ترکیه که در پنج ماهه اول سال گذشته 67 میلیارد و 187 میلیون دلار بود. در پنج ماهه نخست سال‌جاری به 61 میلیارد و 557 میلیون دلار و واردات این کشور نیز از 98 میلیارد و 992 میلیون دلار به 88 میلیارد و 531 میلیون دلار افت کرده است. ترکیه در سال 2014 میلادی معادل 157 میلیارد و 715 میلیون دلار صادرات داشت. این رقم در دوره مشابه سال 2013 میلادی 151 میلیارد و 803 میلیون دلار بود. به همین ترتیب واردات ترکیه در سال 2014 میلادی 242 میلیارد و 224 میلیون دلار شد. این رقم در سال 2013 میلادی معادل 251 میلیارد و 661 میلیون دلار بود.

حجم بازرگانی خارجی ترکیه در پنج ماهه نخست سال گذشته میلادی، برابر 166 میلیارد و 179 میلیون دلار بود که در پنج ماه اول امسال به 150 میلیارد و 88 میلیون دلار کاهش یافته است.

معصومه زارع

بین‌الملل