ایران، گنجینه انرژی‌های نو

مزیت‌های انرژی‌های نو در مقایسه با منابع سوخت فسیلی در چیست؟

انرژی‌های نو به مولدهایی از انرژی اطلاق می‌شود که برای تولید انرژی الکتریکی و انرژی حرارتی از منابع سوخت فسیلی استفاده نمی‌کنند. انرژی باد، انرژی خورشیدی، انرژی زمین گرمایی، استفاده از بیوگاز که از سوخت‌های زیستی به‌دست می‌آید از انرژی‌های نو هستند. در حوزه انرژی‌های نو، هیدروژن به‌عنوان حامل انرژی در نظر گرفته می‌شود.

نیروگاه‌های برقآبی کوچک هم از انرژی‌های تجدیدپذیر محسوب می‌شود. البته باید انرژی اتمی را هم به فهرست منابع تجدیدپذیر انرژی اضافه کرد. در مقیاس جهانی انرژی اتمی به‌عنوان منبع قابل تجدید انرژی در نظر گرفته می‌شود. منابع نفت و گاز از منابع تجدیدناپذیر انرژی است. دوره بازگشت سوخت‌های فسیلی به میلیون‌ها سال می‌رسد و در عمل این منابع تجدیدناپذیر هستند. انرژی اتمی از جمله مقوله‌هایی است که در سازمان انرژی‌های نو در این حوزه کار می‌شود.

انرژی برقآبی در معاونت جداگانه‌ای در وزارت نیرو پیگیری می‌شود و در زمینه دیگر انواع انرژی‌های تجدیدپذیر در سازمان انرژی‌های نو فعالیت‌های گسترده‌ای انجام شده است. چند توجیه اصلی برای توسعه انرژی‌های نو در کشور وجود دارد. نخست این که امنیت انرژی یک ضرورت محسوب می‌شود. از امنیت انرژی اصطلاحا تحت عنوان پدافند غیرعامل نام برده می‌شود. نیروگاه‌های ما از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند که تجدیدناپذیر بوده و منابع آنها محدود است و ما به نوعی به این منابع وابسته شده‌ایم. در کشور ما حدود 92 تا 93 درصد برق کشور از منابع فسیلی تهیه می‌شود و این درست مثل این است که همه بودجه کشور براساس بودجه نفتی تهیه و تنظیم شود.

این رویکرد، بحرانی را در پی خواهد داشت که وقتی تامین سوخت‌های فسیلی با محدودیت مواجه شود، خود را نشان می‌دهد. در کشور ما منابع سوخت فسیلی در مناطق مشخصی مانند جنوب غرب کشور وجود دارد و این منابع در همه کشور گسترده نیست. برای این که بتوانیم نیروگاه‌های کشور را به کمک منابع فسیلی فعال نگه داریم مجبور هستیم از مناطق جنوبی کشور لوله‌گذاری کنیم و حتی در مناطق شمالی کشور برای این که نیروگاه‌ها فعال باشند مجبور هستیم واردات گاز هم داشته باشیم. این امنیت انرژی را زیر سوال می‌برد. چون به کالایی وابسته می‌شویم که خودش می‌تواند شرایط بحرانی داشته باشد. اگر تولید گاز با مشکل برخورد کند این مشکل کل کشور ما را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. پس بحث اصلی امنیت انرژی و پدافند غیرعامل است.

آیا این توجیه فقط امنیت انرژی را شامل می‌شود؟

در توجیه انرژی‌های نو باید این نکته را مورد توجه قرار داد که ما از کشورهایی هستیم که در کمربند تابشی انرژی خورشید قرار داریم و بر این اساس در کشور ما پتانسیل بالایی از انرژی خورشیدی از خراسان شمالی تا تبریز وجود دارد. جنوب کشور نیز از این نظر در شرایط خوبی قرار دارد. ما در کشور سالانه 300 روز آفتابی داریم. در چنین شرایطی نیاز به لوله‌گذاری برای انتقال گاز نیست. هرجایی که اراده کنید می‌توانید از انرژی خورشیدی برای تولید برق استفاده کنید. منابع بسیار زیادی برای بهره‌برداری از انرژی باد در کشور شناسایی شده است که می‌توان در این مناطق نیروگاه‌های بادی نصب کرد. این نیروگاه‌ها به شیوه اقتصادی برق تولید می‌کنند. ما در محاسباتمان در کل کشور دکل‌های بادسنجی نصب کرده‌ایم و برای پتانسیل انرژی بادی کشور محاسبات دیجیتالی انجام داده‌ایم. اکنون بیش از دوسوم ظرفیت نیروگاه‌های فسیلی را که از نفت و گاز استفاده می‌کنند می‌توانیم از انرژی بادی تامین کنیم و این منبع نفت و گاز صرفه‌جویی شده منبع ارزشمندی است که می‌تواند ارزش افزوده چند صد برابری ایجاد کند که می‌توان در حوزه پتروشیمی و صادرات از آن بهره گرفت. اگر ما بتوانیم در این مسیر حرکت کنیم در عین حال که می‌توانیم امنیت انرژی را تامین کنیم و پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی را به حداقل رسانده و از افزایش درجه حرارت زمین و اثرات جوی پیشگیری کنیم،می توانیم در مصرف انرژی صرفه‌جویی کنیم.

راندمان انرژی‌های نو در مقایسه با انرژی‌های فسیلی چگونه است؟

متاسفانه راندمان نیروگاه‌های حرارتی که نفت و گاز می‌سوزانند حدود 30 تا 50 درصد است. یعنی در بهترین نیروگاه‌هایی که براساس استانداردهای روز دنیا در کشور برق تولید می‌کنند بیشینه راندمان برای سیکل ترکیبی از 50 درصد افزایش پیدا نمی‌کند. بین یک‌سوم تا نیمی از سرمایه نفت و گاز که وارد این نیروگاه‌ها می‌شود به شکل حرارت و آلاینده‌های جوی به هدر می‌رود. خطوط انتقال ما هم تلفات زیادی دارد. خطوط انتقال از نیروگاه به مصرف‌کننده تلفات 20 تا 25 درصدی دارد. این هم یک بحران دیگر است. در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر چنین محدودیت‌هایی وجود ندارد. برای مثال وقتی تصمیم می‌گیرید خانه‌ای را به سیستم انرژی خورشیدی مجهز کنید همانجا که فضایی را به استقرار این سیستم اختصاص داده‌اید می‌توانید بدون تلفات انرژی تولید کرده و مصرف کنید.

به ازای یک مگاوات توربین بادی برای ده نفر اشتغال زایی می‌شود. اگر بتوانیم این را در مقیاس معادل 4000 تا ده هزار مگاوات در کشور ایجاد کنیم برای افراد زیادی اشتغال ایجاد خواهد شد. کشور ترکیه پیش از ما احداث نیروگاه‌های بادی را مورد توجه قرار داده و حدود 4000 مگاوات نیروگاه بادی در این کشور نصب شده است. در حالی که ما بعد از مجموعه‌ای از قوانین حمایتی که توانسته‌ایم در کشور وضع کنیم و مورد حمایت دولت و مجلس و دستگاه‌های حکومتی قرار گرفته برای خرید برق تولید شده از منابع 400 تومان یارانه در نظر گرفته شده است.

توانیر برق فسیلی را کیلووات ساعتی 60 تا 70 تومان می‌خرد و ما به ازای هر کیلووات ساعت برق تولید شده از این منابع تجدیدپذیر460 تا 470 تومان می‌پردازیم که این یارانه از محل بودجه کشور تامین می‌شود. اما متاسفانه نتوانسته‌ایم در این زمینه پیشرفتی داشته باشیم.

مهم‌ترین مانع در مسیر استفاده از انرژی خورشیدی در ایران چیست؟

اکنون فناوری سیستم‌های خورشیدی در کشور ما بومی نشده است. ما تلاش کرده‌ایم این فناوری را در کشور بومی‌سازی کنیم. یکی از اهداف سازمان انرژی‌های نو این است که فناوری‌هایی که در این حوزه‌ها کاربرد دارد در کشور بومی‌سازی شود. سه شرکت داخلی در کشور در زمینه تولید صفحات خورشیدی فعالیت می‌کنند. اما مواد اولیه که از جنس سیلیس یا شن و ماسه است و در کارخانه‌هایی با خلوص بالا تولید می‌شود، عملا به یک کالای استراتژیک تبدیل شده است که هر کشوری به آن دسترسی ندارد. حتی کشورهایی که خط تولید دارند ماده اولیه برش‌خورده را که اصطلاحا به آن ویفر گفته می‌شود خریداری می‌کنند و پس از مونتاژ در ساخت صفحات خورشیدی مورد استفاده قرار می‌دهند. بنابراین در عمل قیمت این محصول با قیمت محصول در سطح جهانی برابری می‌کند. بنابراین تولید صفحات خورشیدی اکنون با توجه به این که این فناوری در کشور بومی نشده است صرفه اقتصادی ندارد. اگر این فناوری بومی شود قیمت این محصول به یک‌سوم یا حتی به نصف کاهش پیدا می‌کند.

با توجه به این که بومی سازی این فناوری اهمیت دارد چرا از شرکت‌های دانش‌بنیان که در این زمینه فعالیت‌های موفقی داشته‌اند، حمایت نمی‌شود؟

ما از نظر آزمایشگاهی این توانایی را در کشور داریم. اما باید به مرحله صنعتی‌سازی برسیم. این هدف زمانی محقق می‌شود که سرمایه‌گذاران بزرگ همکاری داشته باشند. دولت دراین باره با دو مشکل اساسی مواجه است؛ یکی از این مشکلات اصل 44 است. براساس این اصل در عمل، تصدیگری از دولت گرفته شده است و خود دولت نمی‌تواند کارخانه ایجاد کند بلکه باید تسهیلات و شرایطی را ایجاد کند که بخش خصوصی بتواند وارد عمل شود. علاوه بر این باید توجه داشت رسیدن به این هدف یعنی صنعتی‌سازی مستلزم یک کار بین دستگاهی است. وظیفه اصلی وزارت نیرو تولید برق است. این وزارتخانه مسئولیت تولید ماده اولیه برای تولید سلول‌های خورشیدی را بر عهده ندارد. وزارت صنعت باید برای رسیدن به چنین هدفی همکاری داشته باشد که این وزارتخانه نیز در عمل چنین مسئولیتی را نمی‌پذیرد. این وزارتخانه باید تابع اصل 44 باشد. بنابراین باید صنایع را برای رسیدن به این هدف به همکاری دعوت کند. این در حالی است که صنایع نیز با توجه به نرخ بالای سودهای بانکی چنین دعوتی را نمی‌پذیرند. لذا یکی از دغدغه‌های اصلی ما نبود تسهیلات مالی مناسب است.

خیلی‌ها علاقه‌مند هستند در این زمینه همکاری داشته باشند اما در گرفتن تسهیلات با مشکل مواجه می‌شوند. بانک به‌دنبال سود است و شرایط را در نظر نمی‌گیرد. برای مثال 200 میلیارد تومان سرمایه‌گذاری برای یک کارخانه معادل 240 میلیارد تومان سند ملکی بابت ضمانت تسهیلات لازم دارد. شرکتی که می‌خواهد به این حوزه قدم بگذارد چنین توانایی ندارد. این اتفاق مشابه اتفاقی است که در بسیاری از قراردادهایی که در زمینه خرید تضمینی برق از تجدیدپذیرها شاهد آن بودیم. شرکت‌ها در این زمینه قرار دادهای خارجی بستند و با وزارت نیرو قرارداد امضا کردند، زمین گرفتند و مطالعات اولیه انجام دادند تا نیروگاه بادی یا خورشیدی راه‌اندازی کنند. قرار شد وقتی در این نیروگاه‌ها برق تولید شد دولت این برق را بخرد. حتی قراردادهایی هم در این زمینه بسته شد. اما وقتی به مرحله گشایش اعتبارات اسنادی بانکی (ال.سی) و گرفتن تسهیلات رسید هیچ بانکی حاضر به همکاری نشد. متاسفانه سیستم بانکی حاضر نشد در این عرصه همکاری کند و این موضوع اکنون برای ما به یک چالش اصلی تبدیل شده است.

برای مثال ترکیه که اکنون در زمینه بهره‌گیری از انرژی باد، خورشیدی و زیست توده پیش رفته است از ابتدا این محدودیت‌ها را در نظر گرفته بوده است.

ترکیه شرایط تسهیلاتی برای این کار در نظر گرفت و بر این اساس از طرف دولت وام‌هایی به‌طور مجزا برای این کار اختصاص داده شد و بانک مجزایی برای این کار ایجاد شد که کار این بانک تامین تسهیلات لازم برای این پروژه‌هاست. در حقیقت بانک خرید را انجام می‌دهد و نیروگاه را به عنوان رهن در اختیار می‌گیرد. شرکت مجری بابت اجرای کار سودی دریافت می‌کند و به این ترتیب این طرح‌ها در کشور ترکیه بدون هیچ مشکلی توسعه پیدا کرد.

و در کشور ما؟

ما در کشور چنین امکاناتی نداریم، اما سعی می‌کنیم در این زمینه به موفقیت‌هایی دست پیدا کنیم و این چالش‌ها را از میان برداریم. این کار بسیار ارزشمند است اما دوره بازگشت سرمایه و سودآوری آن طولانی است. در یک نیروگاه خورشیدی 10 تا 12سال طول می‌کشد تا به سودآوری برسیم. البته اگر این فناوری در کشور بومی‌سازی شود این زمان به مراتب کوتاه‌تر خواهد بود. اکنون بانک‌ها برای حمایت از بخش خصوصی زیربار نمی‌روند. شرکت‌های خصوصی هم توان محدودی دارند و نمی‌توانند بدون حمایت پیش روند. انرژی خورشیدی در عین حال که با چنین محدودیت‌هایی مواجه است می‌تواند مزیت‌های بسیاری همراه داشته باشد. انرژی بادی فقط به شکل نیروگاه‌های بادی قابل استفاده است اما انرژی خورشیدی علاوه بر شکل نیروگاهی، به شکل پراکنده نیز قابل بهره‌برداری است. در هرجایی از کشور از واحدهای مسکونی تا مناطق دورافتاده در روستاها می‌توان از انرژی خورشیدی برای تولید برق بهره گرفت. اکنون بسیاری از روستاهای دور افتاده به این سیستم مجهز شده است و برای حدود 1000 خانواده 1.5 کیلووات برق فتوولتائیک تامین می‌شود. همه مسئولان در تلاش هستند تا بتوانند از قابلیت‌های انرژی خورشیدی در ابعاد گسترده‌تری بهره گیرند. علاوه بر این شرکت‌های چینی که در زمینه تولید سلول‌های خورشیدی فعالیت می‌کنند چون در بازارهای اروپا و آمریکا همه درها را بسته می‌بینند، از این رو با قیمت‌های پایین این محصول را در کشور ما عرضه می‌کنند که این موضوع می‌تواند بازار تولیدکنندگان داخلی را تحت‌الشعاع قرار دهد. قیمت‌تمام‌شده هر کیلووات پنل خورشیدی حدود پنج میلیون تومان تمام می‌شود این در حالی است که محصول مشابه چینی با گارانتی چهار ساله با نصف این هزینه در بازار عرضه می‌شود. این یکی از دیگر دغدغه‌های پیش رو است. صحبت کردن درباره عملی شدن چنین طرح و ایده‌هایی آسان است اما 14 سال است که ما از نزدیک با این محدودیت‌ها و موانع مواجه هستیم. اخیرا گزارشی درباره آخرین وضع نیروگاه‌های فتوولتائیک در سطح دنیا از سوی سازمان انرژی‌های نو ایران ارائه شده است که نشان می‌دهد ما در مقایسه با دیگر کشورها هنوز خیلی عقب هستیم .

استفاده از انرژی خورشیدی در مقایسه با مصرف نفت و گاز تا چه اندازه می‌تواند در صرفه‌جویی در مصرف انرژی تاثیرگذار باشد؟

در زمینه انرژی خورشیدی با دو مقوله متفاوت مواجه هستیم . یکی از این مقوله‌ها تولید برق از نورخورشید به کمک سلول‌های خورشیدی است. مقوله دیگر استفاده از انرژی حرارتی نور خورشید برای گرم کردن آب مصرفی واحدهای مسکونی به کمک آبگرمکن‌های خورشیدی است. اکنون در بعضی مناطق کشور مانند یزد، اصفهان و شیراز مردم از این سیستم‌ها استفاده می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است نصب آبگرمکن‌های خورشیدی سالانه 50 تا 60 درصد در مصرف گاز صرفه‌جویی می‌کند. آبگرمکن‌های خورشیدی به فناوری پیچیده‌ای نیاز ندارد. در داخل کشور شرکت‌های متعددی در زمینه تولید آبگرمکن‌های خورشیدی فعالیت می‌کنند. البته سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت از 10 سال پیش مجری این کار بوده است.

استفاده از سیستم‌های خورشیدی چقدر هزینه دارد؟

برای هر خانواده دو تا چهار نفره نصب آبگرمکن خورشیدی بین دو تا سه میلیون تومان براساس نوع محصول هزینه دارد. در زمینه تولید برق به کمک سلول‌های خورشیدی می‌توان این برق را در داخل ساختمان به مصرف رساند یا آن را در شبکه برق ذخیره کرد و هیچ محدودیتی در این زمینه وجود ندارد. البته در کشور ما هنوز زیرساخت شبکه قادر به جمع‌آوری برق تولید شده در واحدهای مسکونی نیست. هزینه اولیه برای نصب سیستم‌های خورشیدی مولد انرژی الکتریکی برای هر واحد مسکونی چهار نفره حدود 20 میلیون است.

چرا دولت برای استفاده ارزان تر از این منابع اقداماتی انجام نداده است؟

این فناوری وارداتی است و باید هزینه‌های واسطه‌ها و هزینه‌هایی که به‌عنوان تعرفه گمرکی در نظر گرفته می‌شود را به آن اضافه کرد. بازار رقابتی وجود ندارد و در نتیجه قیمت نهایی افزایش پیدا می‌کند. ما مالیات و عوارض را برای قبض‌های برق در نظر گرفته‌ایم که بر این اساس مصرف‌کننده‌ها به ازای هر کیلووات مصرف باید 30 ریال به‌عنوان عوارض پرداخت کنند. ما در اینجا دو دغدغه داریم که یکی از آنها همان‌طور که گفته شد سیستم بانکی است. دغدغه دیگر قیمت برق است. برق مصرفی در بخش خانگی و صنعتی در مقیاسی مشابه آنچه در واحدهای مسکونی و صنعتی در کشور ما به‌طور متوسط مصرف می‌شود، در ‌ترکیه معادل یک تا دو میلیون تومان هزینه در بر خواهد داشت و در این شرایط هزینه نصب سیستم‌های خورشیدی توجیه خواهد داشت. اما ما در ایران در عمل انرژی مجانی به مردم می‌دهیم و در عین حال همه قوانین برای رسیدن به این هدف وجود دارد ،اما سیستم بانکی ضعف دارد. تا این مشکلات وجود دارد نمی‌توان قیمت این سیستم‌ها را کاهش داد.

ایلیا امیری - گروه دانش