فرهاد اصلانی: سانسور سینمای ایران را فلج کرده است

فرهاد اصلانی، بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون است. این توضیح یک خطی برای وی شاید ناقص‌ترین توضیح برای درک فراز و فرود هنری این بازیگر باشد. او بدون تردید بازیگر توانمند سینمای ایران است که فیلم‌های «خرس» و «خصوصی» برای وی سیمرغ بلورین را به ارمغان آورده‌اند.

اما اصلانی فراتر از بازیگر ستاره سینمای ایران بودن، هنرمند باهوش و دقیقی است که رویدادهای جهان پیرامونش را با دقت رصد می‌کند. بازیگر نقش‌هایی چون «ابن‌زیاد» در سریال مختارنامه که گوی سبقت را در این سریال از بازیگران مقابلش ربود، چندی پیش مهمان روزنامه قانون بود تا این بار نه درباره بازی‌هایش در سینما و تلویزیون که درباره ماهیتی به نام سینما با وی حرف بزنیم.

وی که اولین‌بار در نقش یزید در سریال امام علی(ع) ظاهر شد و نظرها را به سوی خود جلب کرد، با بازی کوتاهش در فیلم «روسری آبی» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد راهی سینما شد. اصلانی در کارنامه کاری خود حضور در آثار سینمایی و تلویزیونی بسیاری را دارد و مهارتش در ایفای نقش‌هایی که به او سپرده می‌شود، نامش را در ردیف بازیگران نامور و تراز یک سینما و تلویزیون قرار داده است. گفت‌وگوی ما با او پیرامون فیلم «قصه‌ها» و حال و روز امروز سینمای ایران است که در ادامه می‌خوانید.

اولین تجربه شما در سینما فیلم «روسری آبی» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد بود. فیلمی‌ که در آن همبازی عزت‌الله انتظامی‌ و فاطمه معتمدآریا بودید و حالا در گذری دو دهه‌ای از آن داستانش را در فیلم «قصه‌ها»ی خانم بنی‌اعتماد ادامه داده‌اید. چگونه بعد از این همه سال آن نقش را در قالبی جدید بازسازی کردید؟

همان طور که گفتید، «روسری آبی» اولین تجربه من در سینما بود و به همین خاطر همه‌چیزش را با جزئیات به خاطر دارم. من فکر می‌کنم تجربیات اول در هر موضوعی در ذهن آدم‌ها می‌ماند. این اتفاق برای من هم در آن فیلم افتاد و همه هیجانی که نسبت به سینما داشتم را با این کار تجربه کردم. به اعتقاد من «روسری آبی» از هر نظر فیلم کاملی بود و نگاه خانم بنی‌اعتماد به عنوان کارگردان اثر هم نگاهی بی‌طرفانه بود. فیلم، قصه آدم‌هایی بود که درگیر مشکلات اقتصادی بودند و خانم معتمدآریا نقش بانویی را ایفا می‌کند که به خاطر این مشکلات تن به ازدواج با مردی می‌دهد که هم‌سن و سال پدرش است. در عین حال آن‌سوی ماجرا هم با مردی مواجه بودیم با بازی آقای انتظامی که در جایگاه خودش عاشق شده و نقش او هم خیلی منصفانه نوشته شده بود و نگاه کارگردان بی‌طرفانه بود و برای من هم یادگاری خیلی خوب و لذت بخشی بود.

همکاری بنده با خانم بنی‌اعتماد ادامه پیدا کرد و من گاهی مخاطب کارهای ایشان بودم مثل فیلم «بانوی اردیبهشت» که فوق‌العاده دوستش دارم و فیلمی‌ در خدمت جامعه بود. حتی فیلم «خون بازی» که در زمینه معضلات اعتیاد تحلیل جامعی داشت و خوب به مسائل آن پرداخته بود. من سریع از کارهای ایشان می‌گذرم اما ایشان فیلمی‌ ساخت به نام «حیران» که درمورد مهاجران افغانی بوده و حق و حقوقی که از آنها در زمان مهاجرتشان تضییع می‌شد. فیلم خوبی بود و جزو کارهای آخر مرحوم شکیبایی بود که من هم افتخار همبازی بودن با ایشان را در آن فیلم داشتم و در نهایت که رسیدیم به فیلم «قصه‌ها».

تصویری که از شما در فصل «یک نامه» این فیلم می‌بینیم به شدت یادآور شخصیت شما در فیلم روسری آبی است.یعنی حتی نحوه سیگار کشیدن و شکل و نوع بازی فرهاد اصلانی ما را به فضای آن فیلم نزدیک می‌کند.آیا نزدیکی این اتفاق صرفا به واسطه گوشزدهای خانم بنی‌اعتماد بود؟

من فکر می‌کنم برای فیلم «قصه‌ها» آنچه لازم بود درست انجام شود بازسازی همان فضای کارگری بود. ضمن اینکه خود سناریو هم اثر جاندار و تکمیلی بود. درک متقابلی که بین من، خانم بنی‌اعتماد و همین طور خانم معتمدآریا وجود داشت کار را برای ما سهل می‌کرد و به همین خاطر خیلی زود به نتیجه می‌رسیدیم. خدا را شکر می‌کنم که این فیلم یکی از بهترین تجربیات هنری‌ام شده است.

من شنیدم که جلسات تمرین و دورخوانی بازیگران خیلی بیشتر از جلسات فیلمبرداری بود؟

درباره فصل مربوط به من و خانم معتمدآریا که زیاد این‌طور نبود و فقط قصه‌ای را که مربوط به پیگیری مطالبات کارگران بود خیلی تکرار و تمرین کردیم.

فیلم«قصه‌ها» روایت تلخ و گزنده‌ای دارد. ما هنوز می‌بینیم که آن کارگرها با مشکلاتشان دست و پنجه نرم می‌کنند و همه شخصیت‌هایی که توی این فیلم جمع شده‌اند قصه‌های‌شان تمامی‌ندارد. یعنی آن روال دویدن و به مقصد نرسیدن ادامه دارد. احساس نمی‌کنید در نگاه کارگردان فیلم، نوعی ناامیدی اجتماعی وجود دارد؟

خیر؛ من فکر می‌کنم که خاصیت زندگی همین است. یعنی اگر برخی‌ها به صورت جهشی رشد می‌کنند ممکن است کمی سوال برانگیز باشد وگرنه سطح طبقه کارگر کماکان بحران‌های خاص خودش را دارد. ما هنوز در جامعه، کارگران بیکار زیادی داریم که مشکلات عدیده اقتصادی دارند و این مشکلات به واسطه تحریم‌های بین‌المللی و سوءتدبیرهای داخلی و از بین رفتن تولید و حجم بی‌رویه واردات همچنان پایدار است.

اتفاقا من با چند تن از نمایندگان مجلس درباره فشارهایی که بر فیلم «قصه‌ها» از سوی مجلس وارد می‌شود مصاحبه کردم. جالب اینکه چند تن از مخالفان فیلم هنوز آن را ندیده‌اند و به حرف یکی از نمایندگان که فیلم را دیده استناد می‌کنند. فکر می‌کنید این نوع نگاه از کجا نشأت می‌گیرد؟

ببینید من مخالف این نوع نگاه‌ها هستم. چیزی که مشخص است، این مسأله است که برخی از آنها با خود خانم بنی‌اعتماد مسأله داشتند نه با خود فیلم. به نظرم جمعیتی که به جریانی خاص وصل هستند و علاقه‌مندند که حتی هنرمندان را به دو دسته خودی و غیر خودی تقسیم کنند، آنها به راحتی عده‌ای را اپوزیسیون می‌نامند و بقیه را هم در خدمت خودشان می‌خواهند. من با شناختی که از خانم بنی‌اعتماد دارم، می‌دانم که ایشان همیشه سعی کرده به مردمش متعهد بماند و از این نظر عاشق وطنش است و آنها نمی‌توانند او را در یکی از این دو قطب قرار دهند. نباید توقع داشته باشند که ایشان فیلمساز دولتی و سفارشی‌ساز باشد یا اینکه او را در قالب اپوزیسیون حکومت ببینند. فیلم «قصه‌ها» هم در راستای دیگر آثار خانم بنی‌اعتماد است، چراکه یک هنرمند متاثر از شرایط جامعه‌اش است و «قصه‌ها» هم از این منظر جامعه را به تصویر می‌کشد. اتفاقا فیلم، تاریخ هم دارد و به سال‌های اخیر اشاره می‌کند که طی آن طبقه متوسط بسیار ضعیف شد و ما به دو طبقه فرودست و فرادست بدل شدیم. این فیلم یک عکس از بازتاب شرایط اجتماعی امروز کشور ماست. یعنی در واقع نگاه اجتماعی کارگردان به رویدادهای چند سال گذشته است.

همان طور که می‌دانید، دولت قبل مدام از عدالت و مهرورزی حرف می‌زد ولی حالا فسادهای اقتصادی و سوءمدیریتش هویدا شده است. من فکر می‌کنم هنرمندی مثل خانم بنی‌اعتماد در این شرایط خودش را موظف می‌داند عکس‌العملی به این اتفاقات نشان بدهد اما با ابزار سینما که به آن مسلط است.

به عنوان یک تماشاچی بعد از آنکه فیلم را دیدید کدام ویژگی «قصه‌ها» جذبتان کرد؟

اول بگذارید بگویم ما ابتدا درباره ساختار و کلیت این فیلم کمی‌ نگرانی داشتیم، چون این پرسوناژها از سال‌های دور و فیلم‌های مختلف برجای مانده بودند و ما به فیلم‌های دیگری استناد می‌کردیم که خودشان دارای هویتی مستقل بودند. خوشبختانه در بازخوردی که از تماشاچیان گرفتم، دیدم آنها هم خوب با فیلم ارتباط برقرار کرده‌اند و آن را پسندیدند. ضمن اینکه اصلی‌ترین بخش، احساسی است که من از دیدن این فیلم گرفتم. انصافا فیلم را دوست و به آن اعتقاد داشتم که خدا را شکر از تماشاچی هم نمره قابل قبولی گرفته است. همچنین محافل بین‌المللی هم فیلم را پسندیدند که همه اینها مایه مباهات است.

بعد از اینکه فیلم را دیدید چقدر وضعیت امروز آن آدم‌ها ذهنتان را درگیر کرده یا نگاهتان را به سمت مشکلات جامعه امروز ایران برده است؟

این فیلم لحن صادقانه‌ای دارد، یعنی تخیلی نیست. کافی است شما کمی‌ از پایتخت فاصله بگیرید و به حاشیه‌ها و مناطق محروم کشور سر بزنید و این مشکلات را از نزدیک تماشا کنید. متاسفانه بنا به آن چیزی که اسمش را «مصلحت» گذاشته‌ایم درباره مشکلات جامعه کمتر صحبت می‌شود، اما مگر به طور مثال، اعتیاد وجود ندارد؟ مگر فساد اداری وجود ندارد؟ مگر مطالبات عقب‌افتاده کارگران وجود ندارد که به آنها کمتر پرداخته می‌شود؟ به نظر من خانم بنی‌اعتماد در این فیلم هیچ موضع‌گیری‌ای نکرده و تنها داستان این مردمان را روایت می‌کند؛ به همین خاطر بیننده می‌تواند با پرسوناژها ارتباط مستقیم خوبی بگیرد و مشکلات آنها را لمس کند.

اینکه در سکانسی از فیلم می‌بینیم مستندسازی که حبیب رضایی نقشش را بازی می‌کند می‌گوید هیچ فیلمی‌ برای همیشه در کمد نمی‌ماند، آیا نشان از زنده بودن امیدهای یک کارگردان بعد از ارائه آن همه تلخی و سیاهی دارد؟

من هم فکر می‌کنم این حرف درستی است و هر اثر هنری ممکن است بنا به شرایطی مهجور بماند اما در نهایت در زمان مساعدش دیده می‌شود. به ویژه امروزه در فضای آزاد رسانه‌ای که هر اتفاقی در هر نقطه از جهان به سرعت پخش می‌شود دیگر نمی‌توان فیلمی‌ را برای همیشه در کمد نگه داشت. به همین خاطر خانم بنی‌اعتماد در جای درستی از فیلم این نکته را یادآوری می‌کند. هرچند به اعتقاد من امید همواره در فیلم وجود دارد.

نسل شما نسلی ایده‌آل‌گرا بود که در سال‌های پس از انقلاب می‌خواست سینمای متفاوت و ایده‌آل خودش را ترسیم کند. آیا امروز و پس از این همه سال تجربه بازیگری به ایده‌آل‌هایتان رسیده‌اید؟

شک نکنید اگر این پرسش را از هر اهل هنری در هر نقطه از جهان بپرسید حتما ناراضی است و کارهای انجام نشده بسیاری دارد. ما هم طبیعتاً افق دیدمان به سمت ایده‌آل‌ها نزدیک است، هرچند فاصله زیادی با آنها داریم، به دلیل اینکه هنوز درمورد مفهوم سینما در مملکت ما توافق جمعی وجود ندارد. به نظر من سینما آن‌قدر مستقل است که نمی‌شود آن را فقط در خدمت تفکر خاصی قرار داد. گاهی ممکن است فیلمی‌ تبدیل به یک بیانیه سیاسی شود و گاه هم به یک اثر صرف تبلیغاتی بدل شود که کسی منکر اینها نمی‌شود. در مملکت ما شرایط بسیار پیچیده است چون آدم‌های بسیاری خودشان را متولی سینما می‌دانند و اگر فکر کنیم تنها متولی سینما، وزارت ارشاد است، باید بگویم این‌طور نیست و همیشه دخالت‌هایی از سوی افراد و سازمان‌های مختلف در کار آن وجود داشته است. به طور کلی آن ایده‌آلی که ما منظورمان بوده زمانی محقق می‌شود که نهادهای حاکمیتی با هم تعامل داشته باشند و اجازه بدهند سینما استقلال خودش را داشته باشد. نمی‌شود هنرمند را مجبور کرد فقط حرف و دیدگاه خاصی را بیان کند. ما در تمام سال‌های پس از انقلاب دوره‌های مختلفی را از سر گذرانده‌ایم اما نهایتش این می‌شود که مثل امروز با ریزش مخاطب مواجهیم. الان در 200 شهر سالن سینمایی وجود ندارد و 120 سینما در اختیار نهادی خاص است که اگر با فیلمی موافق نباشد اکرانش نمی‌کند.

اما مخالفانی هم هستند که می‌گویند سینماگران ما توانایی جذب مخاطب را ندارند.

نه، این نگاه را قبول ندارم. تصدی‌گری دولت و سانسور، سینمای ایران را فلج کرده است.

شما این مشکلات سینمای کشور در جذب مخاطب را در مسائلی چون ممیزی می‌دانید یا ضعف بخش خصوصی؟

اتفاقا بخش خصوصی به معنای واقعی کلمه در ایران وجود ندارد. ما یک سینمای دولتی داریم و بدون تعارف بسیاری از کسانی که از دولت پول نمی‌گیرند هم به نوعی تحت تاثیر فرامین دولتی هستند. سینمای کمدی ما تقریبا نابود شده و جای سینمای اکشن هم واقعا خالی است. سینمای تاریخی ما کجاست؟ حتی سینمای ما با ادبیات ارتباط درستی ندارد. البته هنرمند تا نتواند استقلال خودش را داشته باشد، نمی‌تواند کار کند.

یکی از شعارهای وزارت ارشاد در دولت یازدهم همین نزدیکی سینما و بخش خصوصی بود. امروز فکر می‌کنید دولت روحانی در تحقق این شعار چقدر موفق بود؟

من تمام دولت‌ها را در تداوم همدیگر می‌بینم و معتقدم این اتفاقی که شعارش داده شده هنوز نیفتاده است. سینمای ما کماکان دولتی است و هنوز اکثر سینماگران به پول‌های دولتی وابسته‌اند تا بتوانند فیلم بسازند. به نظرم این رویه‌ای که ما پیش گرفته‌ایم تکرار همان شرایط قبلی است و تغییری ایجاد نشده است.

همین چندی پیش جشنواره بین‌المللی فجر برای اولین‌بار به صورت مستقل برگزار شد. این فرآیند جدا کردن بخش ملی و بین‌المللی را موفق ارزیابی می‌کنید؟

خیر، اصلا؛ انگار همه‌اش یک جوری شوخی بود. کمتر کسی از این جداسازی و مستقل کردن فیلم‌های بخش بین‌الملل راضی بود و حتی خودتان هم دیدید که مطبوعات هم پوشش مناسبی از این جشنواره ارائه ندادند.

ظاهرا نگاه مسئولان این بود که با جدا شدن بخش بین‌الملل هم فیلم‌های ایرانی در جشنواره فجر بهتر دیده می‌شوند و هم بخش بین‌الملل وجهه بیشتری پیدا می‌کند. هرچند شاید نوعی آزمون و خطاست.

به نظر من سینمایی که می‌خواهد به سمت بین‌المللی شدن برود باید ساز و کار ویژه خودش را داشته باشد. این کار به نوعی بی‌ارزش کردن تولیدات داخلی بود. ما سال‌ها جشنواره‌ای داشتیم که حاصل کار سینماگران داخلی بود و در کنارش برخی آثار کشورهای دیگر را هم پخش می‌کردیم و با این وضعیت مشکلی نداشتیم. من یک سال به جشنواره کن رفتم و از نزدیک به شیوه برگزاری‌اش دقت کردم. از این نظر جشنواره‌ای که امسال در کشور ما به اسم بین‌المللی برگزار شد در قیاس با آنها فقط یک شوخی بود و بس. ضمن اینکه مسئولان ما هنوز در انتخاب فیلم‌های خارجی با سانسورهای زیادی مواجهند و نمی‌توانند بسیاری از آثار خوب سینمای جهان را به این جشنواره دعوت کنند.

به عنوان پرسش پایانی، فکر می‌کنید چرا سینمای امروز ما به یک سینمای بی‌قهرمان بدل شده و نمی‌تواند همچون گذشته مخاطب جذب کند؟

من هم با شما موافقم. ما در کنار دیگر ذائقه‌های سینمایی به این نوع سینما هم نیاز داریم و همین نبود آن شاید باعث شده بخشی از مخاطبمان را از دست بدهیم. اگر به طور مشخص بخواهم بگویم چرا این اتفاق افتاده، فکر کنم باید وارد یک بحث مفصل و پیچیده بشویم. اما یک علتش این است که شاید سینماگران ما در ساخت شمایل یک قهرمان خیلی موفق نبودند. یک علتش هم این است که قهرمان‌هایی که در فیلم‌ها ساخته شدند و به مردم معرفی شدند کمتر از جنس مردم بودند. به‌طور مثال در یک دوره‌ای مثل جنگ تحمیلی که مصائب بسیاری را بر مردم کشورمان تحمیل کرد ما فقط به ارائه یک تصویر خاص از جنگ اکتفا کردیم که به مرور برای مردم هم تکراری شد. در حالی که می‌توان به همه ابعاد خوب و بد جنگ هشت ساله نگاه کرد و درباره‌اش فیلم ساخت و مشکلاتش را بررسی کرد. این شد که مردم خیلی از این قهرمان‌ها را پس زدند و با آنها ارتباط حسی خوبی برقرار نکردند. چون فکر می‌کردند قهرمان‌ها از جنس خودشان نیستند. همین شد که فیلمسازها هم دیگر تمایل چندانی به ساخت چنین فیلم‌هایی ندارند و دولت‌ها هم کمتر از گذشته از آن استقبال می‌کنند. (ایسنا به نقل از روزنامه قانون)