تجلی رحمه‌للعالمین در هنر ایران و جهان

مهندس کشتی‌آرا، گرافیست و از اعضای هیات علمی این همایش به جام‌جم گفت: این همایش از نظر زمانی و مکانی اهمیت داشت، شهر زاهدان که همزیستی شیعیان و اهل تسنن در آن نمود خوبی دارد و همچنین در برهه زمانی کنونی که مساله توهین به پیامبر از طریق کاریکاتور و نقاشی پررنگ شده است، برگزاری این همایش را بسیار ارزشمند و در کانون توجه قرار داده بود. با وجودی که به گفته دکتر طاهری، دبیر علمی همایش، تصمیم‌گیری برای برگزاری این همایش دو سال قبل، یعنی زمانی که هنوز مساله کاریکاتورهای موهن مجله فرانسوی رخ نداده بود، مورد تصویب قرار گرفت، با وقوع اتفاقات مربوط به مجله فرانسوی، بر اهمیت موضوع افزوده شد. اقدامات تروریستی افراط گرایان اسلامی از یک سو و اقدام موهن مجله فرانسوی پس از آن، این پیام را به جهان القا می‌کرد که زبان اسلام اسلحه و ترور، و زبان مخالفان اسلام، هنر است. این مساله، به شکل گسترده در جهان ما هم از سوی افراط گرایان اسلامی و هم از سوی پرچمداران لائیسیته مدرن، تبلیغ می‌شود، در حالی که تاریخ اسلام، شاهدی برای کذب آن است.

مخالفت پیامبر با تصویرگری؛ از حقیقت تا بدفهمی تاریخ

آیا اسلام با هرگونه تصویرگری مخالف است؟ آیا اسلام با اهمیت تاثیرگذاری هنر در انتقال آموزه‌های عمیق و آسمانی بیگانه است؟ اگر چنین نیست، پس چرا در برخی منابع تاریخی، شاهد ستیز اسلام با آثار نقاشی و مجسمه‌سازی هستیم؟ دکتر محمدحسن حلیمی، دانشیار دانشگاه تهران و نویسنده کتاب «اصول و مبانی هنرهای تجسمی» و از اساتید شرکت‌کننده در این همایش، در این رابطه به جام‌جم گفت: از آنجا که سابقه نقاشی قبل از اسلام، بیشتر متمرکز بر امور مادی بوده است، اسلام از ابتدا به نوعی در برابر نقاشی موضع انتقادی داشته است. اما باید توجه داشته باشیم که اسلام تصویرگری و نقاشی را به طور کلی نفی نکرده است. اسلام می‌خواسته توجه انسان را از امور زمینی، به امور غیرمادی جلب کند. بنابراین نقاشی با سابقه‌ای که قبل از اسلام داشته است، با این هدف اسلام مغایرت داشته است. به همین خاطر تصویرگری و نقاشی از ابتدا در اسلام، چندان تشویق نشده است، چرا که به شکل تاریخی به نوعی وسیله انحراف بوده است. اما این به این معنا نیست که نقاشی از نظر پیامبر(ص) و اسلام، مطلقا باید نفی شود.

دکتر حلیمی سپس نمونه‌ای تاریخی را یادآور شد که گویای عدم مخالفت پیامبر(ص) با نفس هنر و بویژه نقاشی و تصویرسازی است. مثلا در زمان فتح مکه، می‌خوانیم که پیامبر (ص) همه بت‌ها را شکست و تمام نمونه‌های تصویری را از بین برد، ولی اثر مربوط به حضرت مریم را از بین نمی‌برند و اجازه نمی‌دهند که کسی این اثر را نابود کند. این دو پیام دارد، اولی احترام به سایر ادیان است. ولی نکته دوم این است که اگر هنر برای جلوه‌های خوب و دینی و معنوی به کار رود، مورد پذیرش است. و از همین رو در طول تاریخ اسلام، همین سیر را می‌بینیم. مسلمین برای انبیا و اولیا، شانی قائل بودند که صرفا در وجود مادی آنها محدود نبوده است. حال اگر اثر هنری بتواند بر شان معنوی این شخصیت‌ها تاکید کند، در جهان اسلام مورد پذیرش بوده است.

رنگ‌های اسرارآمیز

پروفسور ژان کلود اشمیت از دانشگاه گِس پاریس مساله رازآمیز بودن آثار معماری اسلامی ـ ایرانی را در مساله «رنگ» مورد توجه قرار داد. او به جام‌جم گفت: در آثار قرون وسطی در غرب، معنای رنگ به خودی خود چندان اهمیت ندارد. اما این مساله و بویژه مقایسه رنگ‌ها، در معماری ایرانی بسیار مهم است و رنگ در اینجا دارای کارکرد سمبولیک است.

در واقع هنرمندان مسلمان، به وسیله رنگ، قصد داشتند معانی ژرفی را به مخاطب منتقل کنند. دکتر حبیب‌الله آیت‌اللهی، استاد تاریخ هنر هم درباره این موضوع گفت: رنگ‌های طلایی و لاجورد در آثار اسلامی و نگارگری‌های مربوط به پیامبر(ص) بسیار اهمیت دارند. رنگ طلایی نشان‌دهنده جبروت الهی است و رنگ لاجورد، نشان‌دهنده ملکوت الهی است.

از جبروت و ملکوت الهی، تصویری موجود نیستند، چرا که این امور مربوط به عالم «غیب» هستند. اما هنرمند با توجه به اهمیت این رنگ‌ها در متون دینی، این رنگ‌ها را به شکل نمادین برای اشاره به عوالم غیب، به کار برده است.

دکتر حلیمی این کارکرد رنگ را متاثر از فرهنگ‌های مختلف نیز دانست: رنگ‌ها جنبه سمبولیک دارند. سمبولیزم رنگ در فرهنگ‌ها متفاوت است. ممکن است در یک جا رنگ سفید برای ماتم به کار رود و در جای دیگر برای شادی. با توجه به سابقه سمبولیزم رنگ، رنگ‌ها معانی مختلف می‌گیرند و در تصاویر مربوط به پیامبر نیز بسته به این‌که چه کسی و در چه فرهنگی، این آثار را خلق کرده باشد، هر رنگ معنای سمبولیک متفاوتی خواهد داشت.

دین و هنر؛ همزیستی اجتناب‌ناپذیر

وقتی هنر اسلامی را از چشم اساتید و پژوهشگران ژرف‌بین و هنرشناس ایرانی و خارجی می‌بینیم، به این نکته پی می‌بریم که انتقال برخی از معانی، جز از طریق هنر و به ویژه هنرهای تصویری، امکان‌پذیر نیست. دکتر اشمیت در این رابطه به جام‌جم گفت: بسیاری از کارکردهای فکری دین، در تصاویر و هنر نمود پیدا می‌کند که می‌توان در این زمینه به خوشنویسی در مساجد ایرانی اشاره کرد.

ابوموسی عارف‌بالله، استاد دانشگاه داکا در بنگلادش در همایش «تصویر حضرت محمد(ص) در هنر» برای ارائه سخنرانی در ارتباط با همین موضوع، شرکت کرده بود. او در گفت‌وگو با جام‌جم گفت: آنچه من در اینجا برآن تاکید دارم، تاثیر قرآن و احادیث بر اشعار نذرالاسلام؛ شاعر بنگال است. همچنین بر تاثیری که متون دینی چون قرآن و احادیث بر سبک شعری وی گذاشته است، تاکید می‌کنم و نیز مساله چگونگی به کار گیری صناعات ادبی، مثلا تشبیه و استعاره در اشعار نذر الاسلام، با تاثیرپذیری از قرآن را یادآور می‌شوم. در واقع نذرالاسلام هم از حیث محتوا، متاثر از قرآن بوده است و هم در صناعات ادبی و هنری. عارف‌بالله گفت: نذرالاسلام تقریبا 500 نعت رسول(ص) به زبان بنگالی نوشته است و در نعت‌ها از اهل بیت(ع)، حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع) و امام حسین (ع) و از نشانه‌های اسلامی سخن گفته است.

شرایط تحقق هنر دینی

هنر دینی، هنری ژرف است و ایجاد آن نیازمند شرایط خاصی است. تفاوتی نمی‌کند که هنر دینی در قالب کدام یک از انواع هنر تجسم پیدا کند: نقاشی، خطاطی و ... هنر دینی از درون هنرمند نشات می‌گیرد. دکتر محمدحسن حلیمی که هم در هنر گرافیک و هم هنر عکاسی دارای تجربه است، در پاسخ به این سوال خبرنگار جام‌جم که اگر بنا باشد هنرمندان تصویر پیامبر را در هنرهای جدیدتری چون سینما خلق کنند، از حیث هنری چه شرط‌هایی لازم است، گفت: دوربین با مداد و قلم مو فرقی نمی‌کند. تمام این هنرها ثبت و ضبط حالات آدمی است. دوربین هم مثل قلم، وسیله ثبت حالات درونی هنرمند است. بنابراین درونیات هنرمند اهمیت اساسی دارد. باید درون هنرمند حاوی پیام معنوی باشد تا بتواند اثری معنوی خلق کند. اما هنرمند هم فردی درون جامعه است و بنابراین از اقتضائات جامعه خود متاثر است. دکتر اشمیت در مصاحبه با جام‌جم، قدرت سیاسی را در خلق آثار دینی، مهم ارزیابی کرد. وی آثار هنری اسلامی را که از قدرت سیاسی برخوردار بودند، دارای امتیازات تکنولوژیکی دانست که آثار هنری دیگر از آنها برخوردار نبودند. البته وی در این مورد به ارتباط دین و سیاست نیز اشاره کرد، چرا که میزان دغدغه دینی در حکومت‌های مختلف، متفاوت بوده است.

تلفیق هنرها در هنر اسلامی

یکی از ویژگی‌های مهم هنر اسلامی و نیز تصویر پیامبر اعظم(ص) در آن- که برای پژوهشگران امروز دارای اهمیت است- استفاده از کارکرد تلفیق هنرهاست. محمد یوسف صدیق، استاد تاریخ، تمدن و فرهنگ از داکا درباره این موضوع گفت: در فرهنگ اسلامی، خوشنویسی و معماری دارای محتوا و تعابیر هنری و زیبایی‌شناختی مهمی تلقی می‌شوند. وقتی هر دوی این هنرها، با هارمونی و توازن به هم آمیخته شوند، کارکرد بصری آنها قوی‌تر هم خواهد شد و نمونه آن را می‌توان در برخی از مقبره‌های اسلامی موجود در پایتخت‌های سابق جنوب آسیا دید.

حسین برید /گروه اندیشه