گنجینه ای تاریخی در قلب کویر

مجموعه تاریخی گنجعلیخان نگینی است که در استان کرمان می درخشد.

کد خبر: ۷۹۰۶۰۳

گنجعلی خان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که به سال ۱۰۰۵ قمری به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان شد.
او مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر بود. دوران حکومت وی در کرمان از روشن‌ترین دوران تاریخی این دیار است.
در این دوره کرمان از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خوبی برخوردار بود و این وضعیت از لیاقت و کفایت حاکم گنجعلی‌خان سرچشمه می‌گرفت.
اقدامات عمرانی چشمگیری در دوران حکومت وی (۱۰۰۵ – ۱۰۳۴ قمری) صورت گرفت و او سعی داشت شهر ضعفا را لااقل به دهکده اغنیا تبدیل نماید.
از جمله بناهای عام المنفعه که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شد، مجموعه گنجعلی‌خان است که در دوران حکومت او احداث و امروزه از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی شهر کرمان محسوب می‌شوند.
مجموعه گنجعلی‌خان از جاذبه‌های مهم گردشگری شهر کرمان است و شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است.
این مجموعه که در مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار واقع شده، در ساخت، شکل گیری و تکامل بازار کرمان تأثیر گذار بوده است.
مساحت مجموعه قریب به ۱۱۰۰۰ متر مربع است که دارای یک میدان می‌باشد و سایر آثار و ابنیه در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی آن شکل گرفته‌اند.
به منظور تکامل مجموعه و با توجه به کاربری‌های متفاوت بازارها و مساجد کوچکی در چهار جناح میدان بنا کرده‌اند و یک مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد که با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می‌توان آن را موزه‌ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.

حمام گنجعلی‌خان:
یکی از مهمترین بناهای مجموعه، حمامی است که در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است و در سال ۱۰۲۰ قمری ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار یزدی بوده است.
حمام گنجعلی‌خان اثری بدیع از نقاشی‌ها، مقرنس کاری‌ها، کاشیکاری‌ها و گچبرهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است.
این حمام ۲۶ متر طول ۳۰ متر عرض و حدود ۱۳۰۰ متر مربع زیربنا دارد، که شامل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون می‌باشد.
این حمام تا حدود ۶۰ سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر کاربری گردشگری پیدا کرده و همه روزه به ویژه در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است.
در این حمام مجسمه‌های مومی ملبس به لباس‌های سنتی مردم کرمان، صحنه‌هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش گذاشته‌اند.
در کنار این مجسمه‌ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می‌شود. این مجسمه‌ها در سال ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند.

حمام گنجعلی خان

میدان گنجعلی‌خان:
از دیگر آثاری که از مجموعه گنجعلی‌خان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است و همانند میدان‌های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است.
در ۳ ضلع میدان گنجعلی‌خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد.
وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است. طاق‌نماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.

میدان گنجعلی خان

مسجد گنجعلی‌خان:
مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی‌خان واقع شده است. ورودی آن از طریق طاق‌نماهای میدان است که ساده اجرا شده‌اند. در بدنه داخلی طاق‌نما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می‌شود که تماشاگر را به خود جلب می‌کند.
تاریخ احداث مسجد سال ۱۷۰۰ قمری است. نقشه گنبدخانه مربع است که در پاکار تبدیل به ۸ و در مرکز گنبد تبدیل به نورگیر ۱۲ ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسکاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است.

مسجد گنجعلی خان

ضرابخانه (موزه سکه):
این بنا در اواسط بازار غربی و در شمال میدان واقع است. نقشه آن چهار طاقی و به شکل ۸ ضلعی می باشد که دارای گنبد مرکزی و ایوان های جانبی است. طاق‌ها و ایوان‌های ضرابخانه با گچبری‌های زیبایی تزیین گردیده است.
این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی‌خان است و محل ضرب سکه و مسکوکات طلا و و نقره دولتی بوده است و در حال حاضر انواع سکه‌های قدیمی در غرفه‌های آن به نمایش گذاشته شده و یکی از معتبرترین موزه‌های سکه ایران است.
آب انبار:
این بنا در حد میانی بازار غربی قرارگرفته است و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه می‌باشد. تاریخ احداث آن ۱۰۲۹ قمری است. آب انبار به دستور علیمردان خان پسر گنجعلی‌خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدا… بوده است.
این آب انبار با دهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یکی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خود تلقی می‌شده است.

موزه سکه گنعلی خان

سرای گنجعلی‌خان:
در ضلع شرقی میدان و در محور آن سردر بلند و زیبایی وجود دارد که تاریخ احداث آن سال ۱۰۰۷ قمری می‌باشد. ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده است.
در طبقه زیرین دکاکین و در طبقه بالا حجره‌های تجار ساخته شده‌اند. نمای این سرا دارای کاشیکاری معرق بوده است. طرح‌های مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفویه است که تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول می‌باشند.
نقشه سرا چهار ایوانی است که در ایوان‌های شرقی و شمالی و جنوبی تزییناتی از نوع گچبری و نقاشی وجود دارد و در دوره‌های بعدی ورودی‌هایی از طرفین شمال و جنوب به داخل آن گشوده‌اند که سرا را به بازارهای اختیاری و نمد مالی متصل می نماید.

بازار گنجعلی‌خان:
این بازار خط مستقیمی است که در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وکیل) قرار دارد.
طول آن حدود ۳ کلیومتر است و متشکل از کاروانسراها، سراها و تیمچه‌هایی است که همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته‌اند.
بخشی از بازار بزرگ کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی‌خان قرار دارد که بازار مسگری و بازار گنجعلی‌خان از آن جمله‌اند. بازار مسگری در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی‌خان هستند که عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته‌اند.
همچنین بازار جنوبی گنجعلی‌خان که حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشکیل می‌دهد و در امتداد بازار سراج‌ها قرار دارد.
در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگ شکل گرفته که معماری این فضا در نوع خود کم نظیراست.