تیغ‌ دولبه فناوری

وقتی خبری شاد می‌شنویم، به ‌جای لبخند از دو کاراکتر استفاده می‌کنیم. گاهی فکر می‌کنیم انسانیت در حال نابود شدن است. روابط ما به حد ماشین‌های خودکار فرو کاسته شده است و مشکل تنها روابط انسانی نیست.

اصلا ببینید چه بر سر دنیا آورده‌ایم. طبیعت در حال نابودی است، ابزارهای فنی و ماشین‌های غول‌آسایی که ساخته‌ایم، زمین و منابع آن را با چنان سرعتی استخراج می‌کنند که فرصتی برای بازسازی آن باقی نمانده است.

اینترنت را ساخته‌ایم و به بهای آن آزادی شخصی و حریم شخصی خود را از دست ‌داده‌ایم. این روزها نمی‌توان مطمئن بود وقتی با تلفن حرف می‌زنیم کدام سازمان جاسوسی در کجای جهان به حرف ما گوش می‌دهد. حتی دیگر نمی‌توانیم با تبلیغات عادی مواجه شویم. الگوریتم‌های هوشمند سابقه جستجوهای ما را ضبط می‌کنند و آگهی‌هایی مطابق سلیقه ما را به جلوی چشمان ما می‌آورند.

همه اینها نکات دم‌دستی است. در مقیاسی بزرگ‌تر فناوری نوین برای ما سلاح‌های مرگبار به همراه آورده است. ما بمب اتم ساخته‌ و از آن استفاده کرده‌ایم. موشک‌های قاره‌پیما و پهپادهای مرگبار در حالی به بمباران و کشتار می‌پردازند که خلبان آن در اتاقی شبیه به بازی‌های رایانه‌ای کیلومترها دورتر قرار دارد و هیچ‌ گاه لازم نیست مسئولیت واقعی تصمیمش را بر عهده بگیرد.

همین بازی‌های رایانه‌ای را ببینید که چگونه جایگزین فعالیت‌های بدنی شده‌اند و تحقیق پشت تحقیق نشان می‌دهد اعتیاد ما به ابزارهای فناوری حتی در ساختار ریخت‌شناسی ما تغییر ایجاد کرده است.

صفحه حوادث روزنامه‌ها را ورق بزنید و زندگی‌هایی را ببینید که ابزارهایی مانند شبکه‌های مجازی یا برنامک‌هایی مانند وایبر و... بر هم زده است. همه اینها و هزاران نقطه منفی دیگر ما را به اینجا می‌رساند که این سوال مهم را بپرسیم؛ آیا بهایی که برای فناوری پرداخته‌ایم بهای منصفانه‌ای بوده است؟ آیا بدون این فناوری‌ها زندگی بهتری نداشتیم؟ آیا بدون این فناوری‌ها بهتر نبودیم؟ آیا فناوری زندگی ما را سخت‌تر نکرده و ما را با خطرهای بیشتری مواجه نکرده است؟

این سوال مهمی است. همه مواردی که در بالا به آن اشاره شد بخشی از مضرات فناوری‌های نوین است که درباره آنها تحقیقات فراوانی صورت گرفته است. آنها مواردی واقعی هستند که دنیای امروز ما را با چالش‌های جدی مواجه کرده‌اند. هر یک از آنها نیازمند توجهی جدی هستند و اگر به آنها توجه شود آینده ما و به ‌طور خاص نسل بعدی با خطر مواجه می‌شود. خطرهایی که از بازه سلامت شخصی تا دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم را شامل می‌شود.

اما ما زمانی متوجه این مشکلات شده‌ایم که متهم اشتباهی را به‌جای متهم واقعی پیدا کرده‌ایم و به آن هجوم می‌بریم. فناوری نه مجرم است و نه متهم.

فناوری نوین که بر پایه علوم جدید بنا شده زندگی ما را به شکل بنیادی دگرگون کرده و سبک زندگی ما را در همه جای جهان تغییر داده است. در برخی موارد ابزارهای نوین برخی از روش‌های قدیمی را زیر سایه خود قرار داده، آنقدر فراگیر شده است که نمی‌توان از زیر سایه آن فرار کرد. برای مثال درزمینه نشر، فناوری جدید به ما امکان نشر الکترونیک را داده است. این نوع نشر چه در حوزه نشر و چه در حوزه کتاب اگرچه از یک‌سو باعث حفظ محیط‌زیست و کاهش هزینه‌ها می‌شود، اما از سوی دیگر برخی مزایای کتاب کاغذی را حذف می‌کند؛ دیگر امکان ورق زدن و کشف ناگهانی یک موضوع در میان یک فرهنگنامه در این فضا وجود ندارد. شما در این دنیای جدید و اگر روزی این نشر به‌طور کامل جایگزین نشر کاغذی شود باید دقیقا بدانید دنبال چه هستید و در غیر این صورت آن را پیدا نمی‌کنید.

اما اینها موارد جزئی است. به تصویر بزرگ نگاه کنید تا نخست دستاوردهای فناوری مبتنی بر علم را ببینید و در مرتبه بعد متهم اصلی در مضرات آن را پیدا کنید.

فناوری نوین به ما کمک کرده است که زندگی ما راحت‌تر باشد. سالم‌تر باشیم، با بیماری‌ها بجنگیم، با بهره‌وری بیشتری محصولات را تولید کنیم، اقتصاد و فرهنگ را توسعه دهیم، امید به زندگی بالاتری داشته باشیم، با جهان ارتباط بیشتری داشته باشیم، قدرت تأثیرگذاری و البته تأثیرپذیری بیشتری به دست آوریم و از همه مهم‌تر آگاه‌تر باشیم. البته همه اینها به شرطی است که بخواهیم اما دقیقا از همان ابزاری که می‌تواند ما را آگاه‌تر کند می‌توان در جهتی دیگر استفاده کرد و در این شرایط وقتی دنبال مقصر می‌گردیم به سراغ فناوری می‌رویم و انگشت اتهام به‌سوی او دراز می‌کنیم.

بیایید یک ‌بار دیگر به فهرست مزایای فناوری نگاه کنیم و مقصر اصلی را پیدا کنیم.

گفته می‌شود ما به‌واسطه ابزارهای فناوری ارتباطات زندگی واقعی را فراموش کرده‌ایم و مجازی شده‌ایم. جای گفت‌وگوهای خانوادگی را چت کردن‌ها گرفته است. اگر درست است، مقصر کیست؟ فناوری ابزار و امکانی را در اختیار ما قرار داده است؛ اما آیا کسی ما را مجبور کرده است که به‌ جای صحبت مستقیم به پیامک زدن و به ‌جای مشارکت در بحث خانوادگی و دوستانه به ‌مرور گفته‌های دیگران در شبکه‌های اجتماعی روی آوریم؟

این مثال را به بقیه موارد نیز می‌توان تعمیم داد. فناوری که پهپاد‌های مهاجم را طراحی کرده است در دل خود همان فناوری را دارد که می‌تواند در مواقع بحران به کسانی که زیر آوار زلزله و سیل گرفتار مانده‌اند کمک برساند. این که ما بر یک پهپاد و بر فناوری که آن را ساخته است بمب سوار کنیم یا بسته کمک‌رسانی، موضوعی است که به ما بستگی دارد.

فناوری که بمب هسته‌ای را به کابوس هزاره بدل کرد نیروی برق ارزان را به همراه آورد و فناوری که باعث شد برخی کاوشگرهای فضایی ما در شرایط دشوار به کار خود ادامه دهند.

ما بودیم که تصمیم گرفتیم چگونه از آن استفاده کنیم.

گوشی‌های موبایل و تبلت هایی که پزشکان هشدار می‌دهند استفاده مکرر از آنها و برنامک‌های آنها باعث فشار به مهره‌های گردن ما می‌شود و به ما آسیب می‌رساند، می‌تواند به ابزاری برای مرور سلامت و تمرین‌های ورزشی بدل شود. چه کسی ما را وادار کرده است تا به ‌طور دائم و بیش از نیازمان به این دنیا سری بزنیم؟ آیا این ابزار مانعی برای تمرین‌های ورزشی و تحرک فیزیکی ما می‌شود؟ از میلیون‌ها نفر که از همین ابزار برای بهینه کردن تمرین‌های ورزشی خود استفاده کرده‌اند سوال کنید که این فناوری چه کمک بزرگی می‌تواند باشد. همین داستان درباره بازی‌های رایانه‌ای و بسیاری دیگر نیز وجود دارد.

من نمی‌توانم هیچ موضوع جدی و مهمی را بیابم که در آن نقش عامل انسانی در استفاده منفی از یک محصول فناوری وجود نداشته باشد؛ همان‌طور که در هیچ کارایی مثبتی از فناوری نمی‌توانم عامل انسانی را نبینم.

فناوری ابزاری است که ما را قادر می‌سازد تا نیازهای خود را به روشی آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر و بهینه‌تر پاسخ گوییم. ما هستیم که در برابر تصمیم‌هایی که بر نحوه استفاده از فناوری می‌گیریم، مسئولیت داریم.

البته که گاهی ما خود را در معرض فناوری‌هایی می‌بینیم که با امکانات و دامنه تأثیر آنها آشنایی نداریم. گاهی ما در برابر ابزارهای نو فناوری و امکانات جدید بی‌تاب می‌شویم و می‌خواهیم آخرین نسخه از آخرین فناوری ممکن را داشته باشیم بدون آن که به نیاز خود مراجعه کنیم و دنبال ابزاری برای پاسخ آن نیاز باشیم و طبیعی است که گاهی در این ‌بین در معرض امکاناتی قرار می‌گیریم که آمادگی آن را نداریم و احساس می‌کنیم از ما سوء استفاده شده است.

البته در مرزهای فناوری نگرانی‌هایی درباره برخی روندها و برخی فناوری‌ها وجود دارد که نگرانی‌های جدی است. برخی از پیشگامان فناوری و کاربردی کردن آن همین امروز برای مثال نگرانی خود را از شبکه مبتنی بر هوش مصنوعی جهانی ابراز می‌کنند. اینها نگرانی‌هایی موجه و جدی است، اما وقتی ما تکنوفوبیا و هراس از فناوری را از جایگاهی که باید داشته باشد به مسائلی می‌کاهیم که ناشی از عدم مسئولیت‌پذیری ما و تصمیم‌های اشتباه یا ناآگاهی خودمان است تنها به آتشی دامن می‌زنیم که اگر نتیجه‌ای داشته باشد محروم کردن بخش عظیمی از مردم از زندگی است که بر پایه قرن‌ها تجربه و رشد ساخته شده است.

هر نگرانی جدی از فناوری و مضرات آن تنها زمانی موضوع قابل ارزش و معقول برای بحث است که فارغ از کاربران آن عامل رویدادی باشد که خوب یا بد، خیر یا شر است. در غیر این صورت ما باید متهم دیگری را به جایگاه دعوت کنیم و آن خود ما استفاده‌کنندگان فناوری هستیم.

پوریا ناظمی / جام‌جم