تحول مغز انسان؛ از دوران جنینی تا سالمندی

دانشمندان دریافته‌اند حدود چهار هفته پس از انجام عمل لقاح و درادامه آن بارور شدن تخم یکی از سریع‌ترین فرآیندهای طبیعی در مسیر شکل‌گیری جنین آغاز می‌شود و آن تولید نخستین سلول‌های مغزی یعنی نورون‌هاست. مطالعات نشان می‌دهد سرعت تولید این سلول‌ها بسیار سریع و شگفت‌انگیز است: تولید نزدیک به 250 هزار نورون در هر دقیقه! این سلول‌ها مدام در حال رشد و تکثیر شدن هستند؛ به طوری که در ماه دوم قشر مخ تولید شده و در ماه سوم ارتباط میان سلول‌های جدید مغزی به طرز باورنکردنی گسترش می‌یابد. این فرآیند همچنان ادامه پیدا می‌کند به طوری که در ماه نهم بارداری، مغز جنین از حیث وزن و اندازه حدود یک‌چهارم مغز افراد بزرگسال است.

پس از به دنیا آمدن نوزاد، فرآیند توسعه مغز وارد مرحله جدیدی می‌شود که انگار با تجهیز شدن به موتوری جدید، شتاب مضاعفی می‌گیرد. نگاهی دقیق به فرآیند تکاملی حرکت کودکان نشان از فرآیند پنهان تکامل مغز در آنها دارد. آغاز حرکت از چهار دست و پا زدن تا راه رفتن ناموزون و در نهایت دویدن، نمایشی هیجان‌انگیز از فرآیند تکامل اعضای بدن و در رأس آنها مغز محسوب می‌شود. مطالعات دقیق دانشمندان از مغز کودکان که با تصویربرداری‌های دقیق همراه بوده نشان می‌دهد در دو سال ابتدایی زندگی شاهد بیشترین رشد کیفی سلول‌های مغزی هستیم که این فرآیند با شکل‌گیری ارتباطات نورونی همراه است. این تحقیقات نشان می‌دهد حدود 70 درصد از این ارتباطات تا شش سالگی شکل و شمایل اصلی خود را پیدا می‌کند. از این رو تأکید می‌شود که در این سال‌ها و با توجه به این ‌که مغز به کودک دستور می‌دهد که فکر کند از عقل و شعور در حال رشد خود استفاده کند و از همه مهم‌تر به اطراف توجه کرده و خود را برای آموختن نکات تازه آماده نگاه دارد، به تمام عوامل تأثیرگذار در رشد بهتر مغز کودک توجه خاصی شود، مثلا نوع غذایی که خورده می‌شود یا محیط زندگی که دور بودن از آلاینده‌های کربنی یکی از شاخصه‌های کیفی آن به شمار می‌آید.

یکی از نکات جالب توجه در فرآیند رشد مغزی در انسان مشخص نبودن مرز عملکرد دو نیمکره چپ و راست در مغز کودکان است. در حقیقت در این سنین مغز کودکان همچنان کمتر تخصصی بوده و قسمت‌های مختلف آن برای انجام عملکردهای گوناگون تفکیک‌بندی نشده است. به عنوان مثال می‌توان گفت تمام قسمت‌های مغز کودک یکساله برای یادگیری زبان و تکلم فرمان می‌دهد و این در حالی است که در یک فرد بزرگسال این فرآیند صرفا از نیمکره چپ مغز ناشی می‌شود. همزمان با رشد کودک شرح وظایف بخش‌های مختلف مغز نیز روشن‌تر می‌شود.

به عقیده دانشمندان ترشح یکسری هورمون‌ها در مغز، مهم‌ترین بخش از فرآیند رشد مرکز فرماندهی بدن در دوران نوجوانی و جوانی به شمار می‌آید. ترشح این هورمون‌ها بر کل عملکرد بدن تأثیر می‌گذارد. رشد بخش پیشین مخ در این سنین همچنان ادامه دارد و به همین دلیل دو فرآیند غلیان احساسات و اختلالات خواب در نوجوانان و حتی جوانان را می‌توان به این نکته مربوط دانست. هنوز نحوه دقیق این ارتباط مشخص نشده، اما دانشمندان درصدد پیداکردن جوابی برای این پل ارتباطی هستند.

در ادامه این فرآیند و زمانی که فرد وارد دوران پختگی بزرگسالی می‌شود شاهد کنترل تفکر و همچنین احساسات از سوی مغز هستیم. در حقیقت می‌توان مغز یک فرد بزرگسال را نمایشی شگفت‌انگیز از تکامل یک ساختار کاملا مهندسی شده و بی‌نقص از ارتباطات نورونی دانست. در اینجا مرکز احساسات و عواطف مختلف کاملا جایگاه خود را دارند و گذشته از آن مغز به گونه‌ای رشد و نمو کرده که تمام حس‌های پنج گانه را در آن درک می‌کنیم.

یکی از مهم‌ترین اختلاف‌نظرها درباره رشد مغز به دوران پیری مربوط می‌شود. در حالی که پیشتر تصور می‌شد تولید سلول‌های مغزی در دوران پیری تحلیل می‌رود اکنون ثابت شده که حتی تا هشتاد سالگی هم مغز می‌تواند از عملکرد خوبی برخوردار باشد و حتی شاهد تولید نورون‌های جدید در آن باشیم. دانشمندان ضمن اشاره به توسعه بیماری‌های عقلی نظیر آلزایمر در این سنین به واقعیت مهم‌تری اشاره می‌کنند و آن افزایش قدرت تعقل و درک مسائل است که این نکته می‌تواند به حفظ کیفیت زندگی فرد کمک شایانی کند.