زمانی برای شمارش پرندگان مهاجر

براساس آمارهای منتشر شده 12.4 درصد از کل پرندگان دنیا یعنی چیزی حدود 192 گونه با خطر انقراض روبه‌رو هستند و هر سال به دلیل تخریب زیستگاه‌ها و شکار بی‌رویه به جمعیت آنها اضافه می‌شود. محققان برای این‌که مانع انقراض گونه‌های مهاجر شوند هر سال در ماه ژانویه در سراسر جهان به سرشماری آنها می‌پردازند تا بتوانند اطلاعات خود را از جمعیت و شرایط آنها به روز کرده و راهکارهای لازم را برای بهبود وضع آنها اجرایی کنند. امسال نیز از امروز و همزمان با روز جهانی سرشماری پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی سرشماری پرندگان مهاجر در کشورمان کلید می‌خورد.

پرندگان آبزی و کنار آبزی مانند اردک، مرغابی و غازها نیز مانند خیلی از گونه‌های مهاجر دیگر در جهان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند، بنابراین جمعیت آنها همیشه دستخوش تغییر می‌شود. برای این که بهره‌برداری از این گونه‌ها پایدار باشد و بتوان بقای آنها را حفظ کرد و مانع انقراض گونه‌ها شد هر سال جمعیت پرندگان مهاجر دنیا سرشماری می‌شود.

پرندگان مهاجر با توجه به فصل‌های سال و شرایط زیستگاه‌ها به کشورهای مختلف سفر می‌کنند، بنابراین اگر هر کشوری در زمان دلخواه جمعیت آنها را سرشماری کند، به دلیل جا به جایی ممکن است بسیاری از پرنده‌ها دوباره شمارش شده یا اصلا شمرده نشوند. برای رفع این مشکل سازمان‌های بین‌المللی از سال 1967 برنامه سرشماری جهانی پرندگان را پایه‌گذاری کردند. این کار هر سال در ماه ژانویه (دی و بهمن) انجام می‌شود. امسال نیز در 30 استان کشورمان سرشماری پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی انجام می‌شود، در این میان فقط استان سمنان در سرشماری شرکت نمی‌کند، زیرا زیستگاه‌های تالابی مناسب پرندگان مهاجر در این استان وجود ندارد. در این میان استان مازندران بیشترین جمعیت پرندگان مهاجر را به خود اختصاص داده و یزد نیز که حدود شش سال است در این سرشماری شرکت می‌کند، کمترین پرندگان مهاجر را در کشور به خود اختصاص داده است.

درباره زیستگاه‌های رکورد‌دار در کشورمان نیز می‌توان گفت تاکنون در سایت میانکاله و خلیج گرگان بیشترین جمعیت پرندگان مهاجر با ‌ 800 هزار قطعه ثبت شده، اما باید یادآور شد ‌ در آفریقا سایت‌هایی وجود دارد که جمعیت پرندگان در آنها به سه میلیون قطعه نیز می‌رسد. در کشور مان حدود 350 سایت مهم وجود دارد که امسال باید در مدت سه هفته پرندگان مهاجری که مهمان آنها هستند، شمارش شوند.

در ایران سرشماری پرندگان مهاجر از سال 1346 همزمان و هماهنگ با کشورهای آسیایی، اروپایی و آفریقایی انجام شد.کشورهای مختلف بعد از سرشماری پرندگان مهاجر اطلاعات به دست آمده را در اختیار موسسه بین‌المللی ‌ ‌Wetlands International‌ قرار می‌دهند. این موسسه در واقع هماهنگ‌کننده برنامه سرشماری پرندگان مهاجر است و راهکارهای لازم برای این کار را ارائه کرده و تمامی کشورها را با یکدیگر هماهنگ می‌کند.

این موسسه بین‌المللی دستورالعمل‌های لازم را نیز برای سرشماری پرندگان مهاجر تدوین کرده و در هر کشور یک هماهنگ‌کننده ملی با این مرکز در تماس است تا اطلاعات و آمار را از این موسسه گرفته یا در اختیار آن قرار دهد. در کشورمان حمید امینی، معاون دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان هماهنگ‌کننده ملی سرشماری زمستانه پرندگان آبزی و کنار آبزی انتخاب شده است .او درباره این سرشماری به جام‌جم می‌گوید: با آمار و اطلاعات جمع‌آوری شده چند نکته مهم به دست می‌آید؛ به عنوان مثال جمعیت گونه‌های مختلف آماده و با سال و دهه‌ها گذشته مقایسه می‌شود. به این شکل می‌توان به اطلاعات خوبی درباره گونه‌های مهاجر و زیستگاه‌های آنها دست یافت.

محققان با تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از سرشماری پرندگان مهاجر فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت را نیز تکمیل می‌کنند، به این شکل مشخص می‌شود جمعیت کدام پرنده‌ها در حال کاهش است یا حتی می‌توان مشخص کرد اگر راهکارهای لازم اجرایی نشود یک گونه چند سال دیگر منقرض می‌شود. در واقع به این شکل می‌توان عوامل تهدید را شناسایی و برای رفع آنها برنامه‌ریزی کرد.

این در حالی است که با استفاده از نتایج سرشماری می‌توان وضع زیستگاه‌ها را نیز سنجید، برای نمونه می‌توان وضع اکولوژیکی زیستگاه ‌هایی مانند میانکاله، تالاب انزلی، دشت ارژن و دریاچه پریشان را مشخص کرد.

تعداد پرندگان مهاجر در کشور

جمعیت پرندگان مهاجر در دنیا بین 10 تا 15 میلیون قطعه برآورد می‌شود، اما سهم کشورمان در این میان حدود دو میلیون پرنده است. معاون دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست یادآور می‌شود: در مجموع می‌توان گفت براساس آمار چند دهه گذشته بین یک میلیون و700 هزار تا دو میلیون پرنده مهاجر هر سال در کشورمان سرشماری می‌شود.

درباره علت بالا و پایین شدن این آمار نیز می‌توان گفت عوامل زیادی در این بین نقش دارند، مثلا کاهش طبیعی جمعیت گونه‌ها و شرایط محیطی در این میان تاثیرگذار است، چون اگر در زیستگاه‌های شمالی پرندگان مهاجر مانند قزاقستان و روسیه سرما شدید شود پرنده‌های بیشتری به ایران سفر می‌کنند یا اگر در کشورمان دمای هوا خیلی کاهش پیدا کند پرندگان مهاجر به کشورهای جنوبی‌تر مهاجرت کرده و در نتایج سرشماری با کاهش آمار روبه‌رو می‌شویم، بنابراین نمی‌توان تمام علت کاهش پرندگان مهاجر را به پای کاهش جمعیت آنها گذاشت.

افزون بر این، عوامل دیگری مانند خشکسالی نیز در این بین تاثیرگذار است، زیرا چنانچه ذخایر آبی زیستگاه‌ها کاهش پیدا کند پرندگان به زیستگاه و کشورهای دیگری مهاجرت می‌کنند. امینی به نبود امکانات و اعتبار به عنوان عامل دیگری در کاهش آمار پرندگان مهاجر اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: اگر استان‌های مختلف اعتبار و بودجه مناسب در اختیار نداشته باشند یا به دلایل دیگری مانند شرایط نامناسب جوی برای سرشماری وقت نگذاشته و تمام زیستگاه‌ها را پوشش ندهند، آمار پرندگان کاهش می‌یابد زیرا برای سرشماری فرصت محدودی داریم.

روش سرشماری

انتخاب روش سرشماری وحوش به چند عامل بستگی دارد برای نمونه با توجه به نوع گونه آبزی، چهارپا و پرنده بودن می‌توان روش متفاوتی ‌ به کار گرفت. علاوه بر این، هدف از سرشماری نیز برای در نظر گرفتن روش مهم است، زیرا برخی مواقع هدف از سرشماری تعیین کل جمعیت، بررسی روند جمعیت یا تعیین میزان قابل برداشت یا شکار است. افزون بر این ابزار و امکاناتی نیز که کارشناسان در اختیار دارند در انتخاب روش سرشماری تاثیرگذار است.

هماهنگ‌کننده ملی سرشماری زمستانه پرندگان آبزی و کنار آبزی ایران اظهار می‌کند: امسال روشی که موسسه Wetlands International برای سرشماری به همه کشورها ابلاغ کرده روش شمارش کل است. در این روش باید کل عرصه زیستگاه‌ها بررسی شود و تک‌تک پرندگان شمرده شوند.

در نتیجه در این روش افراد نمی‌توانند تعدادی از پرندگان مهاجر را شمرده و عدد به دست آمده را به کل زیستگاه تعمیم دهند. بنابراین می‌توان گفت سرشماری پرندگان مهاجر آسان نیست و برای این کار بیشتر از هر چیزی به افراد با تجربه و متخصص نیاز است.

امینی می‌افزاید: برای سرشماری بیشتر از تلسکوپ‌های خیلی قوی پایه‌دار استفاده می‌کنند، افزون بر این تقسیم کار نیز با توجه به تعداد اعضای گروه‌های سرشماری صورت می‌گیرد، برای نمونه امکان دارد هر شخص گونه‌ای مشخص را بشمرد، اما اگر تعداد افراد کم باشد شخص از شرقی یا غربی‌ترین قسمت تالاب شروع به شمردن پرندگان می‌کند تا همه آنها را پوشش دهد.

اگر شخص شمارش‌کننده دستیار داشته باشد تعداد پرنده‌ها را اعلام کرده و دستیارش آنها را یادداشت می‌کند، اما اگر نیروی کمکی وجود نداشته باشد شخص از دستگاه‌های ضبط کننده صدا استفاده کرده و بعد از پایان شمارش، آنها را روی کاغذ پیاده می‌کند.

کمبود نیروی متخصص

موسسه Wetlands International به کشورهای مختلف از نظر فنی و تکنیکی کمک می‌کند، برای نمونه برای چهار سال کارشناسان بین‌المللی به کشورمان آمده و در هشت استان به افراد آموزش‌های تکمیلی ارائه کردند، اما هنوز کشورمان از نظر نیروی متخصص با کمبود شدید رو‌به‌روست. به همین دلیل برخلاف کشورهای اروپایی که کار شمارش پرندگان مهاجر فقط دو روز زمان می‌برد در کشورمان سرشماری پرندگان به حدود یک ماه نیز می‌رسد.

معاون دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: به علت کمبود نیرو در استانی مانند هرمزگان سرشماری پرندگان 25 روز زمان می‌برد به همین دلیل از علاقه‌مندان و متخصصان که در سرشماری پرندگان تجربه دارند برای همکاری دعوت می‌کنیم.

این افراد باید در شناسایی و سرشماری پرندگان تجربه داشته باشند. آنها برای همکاری باید به اداره کل حفاظت محیط زیست استان‌ها مراجعه کرده و با کارشناسان آن استان هماهنگ شوند.‌ سرشماری پرندگان مهاجر یک بار در سال در کشورمان انجام شده و برای سازمان حفاظت محیط زیست هزینه زیادی به همراه دارد، اما این هزینه در برابر ارزش و اطلاعاتی که به دست می‌آید، ناچیز است.

امینی درباره میزان هزینه بر بودن سرشماری پرندگان مهاجر عنوان می‌کند: مقدار هزینه در استان‌های مختلف متفاوت است برای نمونه در هرمزگان چون بیشتر سایت‌ها ساحلی است کارشناسان باید برای شمارش پرندگان قایق اجاره کنند‌ ، درحالی ‌که اجاره قایق روزانه بین یکصد تا 200 هزار تومان هزینه دارد، علاوه براین هزینه خودرو، سوخت و نفرات را نیز باید به حساب آورد.

مهدی آیینی‌/ ‌گروه جامعه