مسکوکات؛ آیینه گذشته ​ها

حکمرانان مسلمان تصاویر خود را روی مسکوکات نقش نکردند بلکه تصاویر پادشاهان ساسانی را همان‌گونه که بود روی سکه گذاشتند. خلفای راشدین نیز اسامی‌ پادشاهان ساسانی را روی سکه‌های عرب ساسانی ضرب کردند. این نوع سکه‌ها بیشتر با تصویر خسرو دوم ساسانی و نام فرمانروایان صدراسلام و با خط پهلوی و گاه کوفی در متن سکه و نام ضرابخانه و تاریخ ضرب و نیز سال یزدگردی یا هجری، در پشت سکه به خط پهلوی ضرب شد و یکی ازکلمات (بسم الله) (بسم الله ربی) (محمد رسول الله) و کلماتی از این قیبل را درکنار سکه اضافه می‌کردند. اولین بار درهم اسلامی به امرعمربن خطاب در سال هشتم خلافتش درسال 20هـ .ق ضرب شد.

ضرب درهم‌های عرب ساسانی‌ در عهد خلفای راشدین و اوایل دولت بنی‌امیه یعنی تا زمان عبدالملک بن مروان در سال 79هـ .ق ادامه داشت. اولین سکه طلا(دینار) بدون تصویر در سال 77هـ .ق در دوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموی ضرب شد و ازسال 79هـ .ق سکه‌های نقره به صورت رسمی ضرب شد و از آن پس ضرب سکه به سبک عرب ساسانی منسوخ شد. با وجود رواج سکه‌های اسلامی خطی بدون تصویر، از نیمه دوم قرن اول هجری، سکه‌هایی به سبک ساسانی با تصویر تا قرن دوم هجری در طبرستان ضرب می‌شد. این سکه‌ها را که کوچک‌تر از سکه‌های عرب ساسانی بودند سکه‌های طبرستان می نامند. سکه‌های حکام عرب طبرستان نیز شبیه سکه‌های اسپهبدان بوده با این تفاوت که نام هر یک از آنها به خط کوفی و نام طبرستان و سال ضرب در پشت سکه به خط پهلوی بوده است. در زمان خلافت بنی امیه، نام خلیفه روی سکه‌ها دیده نمی‌شود و تنها تاریخ و محل ضرب سکه، بر روی سکه‌های نقره و تاریخ ضرب در طرف دیگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون کلمه (قل) به شکل (الله احد الله صمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواًاحد) ضرب می‌کردند.

از سال 127هـ .ق که قیام ضد اموی به رهبری ابومسلم خراسانی قوت گرفت تا انقراض امویان در سال 132هـ .ق و روی کارآمدن سفاح، اولین خلیفه عباسی، سکه‌های ویژه‌ای با مفاهیم سیاسی امویان ضرب شد که به‌نام ابومسلم شناخته می‌شود. این سکه‌ها مانند سکه‌های امویان بدون نام خلیفه، در ایالات جبال در خراسان و خوزستان و فارس ضرب می‌شد. نام ابومسلم خراسانی روی هیچیک از سکه‌های نقره نیامده است ولی روی سکه‌های مسی بین سال‌های 127 تا 132 نام ابومسلم دیده می‌شود. سوره مبارکه 112 قرآن کریم و روی سکه و در حاشیه پشت سکه قسمتی از آیه 33 سوره توبه (محمد رسول آلله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی‌الدین کله و لوکره المشرکون) نقش شده است. در منابع مختلف از ضرابخانه‌های بسیاری نام برده شده که سکه‌های اموی در آنجا ضرب می‌شده‌اند اما از این ضرابخانه‌ها بجز دمشق، افریقیه و اندلس بقیه در عراق و ایران بوده‌اند و نکته جالب این که این شهرها بیشتر همان شهرهایی بوده‌اند که سکه‌های عرب ساسانی در آنها ضرب می‌شده است .حکومت خلفای عباسی از سال 132هـ . ق شروع شد و تا سال 656 هـ.ق ادامه یافت. در سکه‌های عباسی حاشیه سکه مثل سکه اموی است ولی دیگر سوره 112 قرآن کریم را بر پشت سکه نیاورده و عبارت (محمد رسول آلله) جای آن را می‌گیرد. با گذشت زمان سکه‌های عباسی تکامل پیدا کرده و در حاشیه سکه‌ها آیه 3 و 4 سوره روم نوشته شد(لله الامرمن قبل و من بعد و یومئذ یغمه آلمومنون سکه بنصرالله).

اوایل قرن سوم هجری ظهور حکومت‌های نیمه مستقل در ایران مثل طاهریان و صفاریان را مشاهده می کنیم که سکه‌های بسیار جالب و با ارزش دارند. طاهربن حسین سردارنامی مأمون و سرسلسله ادامه طاهریان که بعدها به ذوالیمینین شهرت یافت و روی سکه‌ها لقب او دیده می‌شود. سلسله دیگر که از سیستان بود، صفاریان و موسس دوره آن یعقوب لیث است. روی سکه‌های نقره این دوره کلماتی مثل النصر، الظفر، الیمن و السعاده نقل شده است که نظیر این کلمات روی سفال‌های لعابدار ایران به چشم می‌خورد. یکی از سلسله‌های بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجری بر نواحی وسیعی از ایران حکومت می‌کردند سامانیان بودند که قلمروشان از مرزهای هند در مشرق تا مرکز فلات ایران در مغرب امتداد پیدا می‌کرد. بیشتر گنجینه‌های بزرگ نقره که از روسیه، لهستان، اسکاندیناوی از زیر خاک در آورده‌اند، مربوط به سکه‌های نقره ساسانی بوده است.

آل بویه نیز به اندازه سامانیان سکه ضرب کرده‌اند. سکه‌های این دوره برای محققان تاریخی منابع اطلاعاتی بسیار باارزشی است زیرا روی سکه‌های آنها القاب و اسامی زیادی از شاهزادگان آل بویه و ارتباطات شاخه‌های متعدد با یکدیگر و دست نشاندگان مختلفی که آنها را به رسمیت می شناختند و همچنین از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشی به‌دست می‌آید. قدرت امرای آل بویه بحدی بود که به تعویض له خلفا اقدام می‌کردند. ولی به لحاظ مذهبی، احترام خلفا را محفوظ می‌داشتند و نام آنها را روی سکه‌ها می‌آورند. در قرن چهارم هجری برای اولین بار پس از حکومت ساسانی، روی سکه‌های آل بویه لقب شاهنشاه نیز به چشم می‌خورد سوره مبارکه قرآن کریم که در حاشیه آن سکه‌های عباسی زده می‌شد روی سکه‌های سامانی و آل بویه و غزنوی نیز ضرب می‌گردید. در روی سکه‌های اسلامی ایران تا زمان سلاجقه، صورت انسان یا‌ حیوان دیده نمی‌شود. تصاویر سکه تا آن دوران فقط شمشیر و گاهی هلال و ستاره بود. ولی روی سکه‌های سلاجقه روم، تصاویر شیر و خورشید و روی سکه‌های طغرل سلجوقی، گنبد و گلدسته دیده می‌شود. ایلخانان بزرگ به نقش (قاآن الاعظم و قاآن العادل) در اول و آخر اسم خود اکتفا می‌کردند، اما ایلخانان ایران بتدریج کلمه شاهنشاه اسلام و سلطان همانند شاهان ایران به کار بردند. آنها گاهی اسم خود را به خط و زبان او یغوری هم روی سکه‌های نقره حک می‌کردند. روی سکه‌های غازان، اسم غازان محمود به خط کوفی واویغوری و چینی نقش شده است. به‌طور کلی در طول شش قرن تزئینات روی سکه‌های عرب ساسانی، اموی و عباسی، شاهان ایران و سلاطین ترک تا دوره مغول به صورت خط به شیوه کوفی قدیم و بدون نقطه و اغلب شکسته زاویه دار منقوش می‌شد. در این دوره فقط روی سکه‌های مسی اتابکان و خوارزمشاهیان به لحاظ شیوه خطاطی، مختصر تغییری محسوس است. از حمله مغول به بعد بتدریج خط کوفی از حالت کوفی شکسته به نسخ و نستعلیق در زمان صفویه تغییر یافت و در واقع تغییرات خط روی سکه، خیلی کندتر از کتابت انجام پذیرفت. نقش شیر و خورشید در سکه با گذشت زمان دچار تحولات زیادی شد.

سکه‌های شاهان صفوی متنوع بود آنان نسبت به نوشته‌های روی سکه توجه خاصی داشتند. بر سکه‌ها نام و القاب شاهان صفوی به صورت ساده یا به شعر آمده است. تاریخ و محل ضرب سکه و نیز اسامی‌ دوازده امام یا چندین تن از ائمه روی سکه‌های صفوی منقوش است. واحد پول این دوره تومان، لغتی مغولی به معنی ده هزار است.

برروی سکه‌های نادر شاه افشار (1160ـ 1148 هـ .ق) کلمه السطان نادر یا یک بیت شعر دیده می‌شود. او به سال 148 هـ .ق. در دشت مغان تاجگذاری کرد و به یادگار این جشن سکه‌هایی با نوشته الخیر فی ماوقع ضرب شد. به لحاظ حروف ابجد تاریخی که از آن به دست می‌آید، تاریخ جلوس سلطنت نادر شاه است.

کریم خان زند (1193-1163 هـ.ق) در طول 30 سال حکومت، خود را شاه و سلطان نخواند و عنوان وکیل الرعایا را بر خود نهاد. روی سکه‌های او نام وی به‌صورت بسیار ساده به صورت کریم و نام محل ضرب نوشته شده و بر پشت سکه یک بیت شعر آمده است. سکه‌های طلای او را کریمخانی می‌نامند.در زمان قاجاریه سکه‌های متعدد ضرب شهرهای مختلف موجود است. نوشته روی بعضی از سکه‌ها مثل سکه آغا محمدخان بسیار ساده است. در این سکه‌ها فقط نام وی به‌صورت یا محمد بر بالای اسامی ‌شهرهایی که سکه در آن ضرب می‌شده است، قرار دارد و بر پشت سکه یک بیت شعر نوشته شده است. سکه‌های خطی و بدون تصویر تا زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار معمول بود. در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر سکه‌های چکشی خطی سکه‌های چکشی با تصویر نیز ضرب شده است. در سال 1295 هـ .ق. در دوره ناصرالدین شاه دارالضرب‌های ولایات منحل شد و ضرابخانه در پایتخت تهران دایر شد.

منابع:

1ـ سکه‌های شاهان ایران، جمال ترابی طباطبایی، تبریز 2ـ سکه‌ها:آیینه گذشته‌ها، محسن جعفری مذهب، تاریخ شناسی (کتاب درسی دوره پیش دانشگاهی) 3ـ مشکل رو و پشت سکه‌های اسلامی، محسن جعفری مذهب، باستانشناسی و تاریخ، شمارة 22-21 4ـ راهنمای سکه‌های ضربی (چکشی) ایران، هوشنگ فرخ‌بخش، نشر فرخ بخش 5 ـ تاریخ ایران،حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی، انتشارات بهزاد 6 ـ دو روی سکه، سکه‌های پهلوی، عبدالعزیز حق صفت، پازینه 7ـ دو روی سکه، سکه‌های جمهوری اسلامی، عبدالعزیز حق صفت، سی بال هنر 8 ـ‌ کاتالوگ سکه‌های معاصر ایران، سیدرضی عباسنیان

شهاب سلیمی / جام جم