کتاب انشا به مدارس آمد

حالا این اشاره او به ثمر نشسته، البته فقط درباره زنگ انشا، آن هم با تالیف یک کتاب تازه به نام آموزش مهارت‌های نوشتاری (نگارش و انشا).

این کتاب از مهر امسال روی میز دانش‌آموزان کلاس‌های هفتم و هشتم خواهد بود، کتاب‌هایی مشتمل بر هشت درس، با بیش از صد صفحه حجم و 24 جلسه آموزشی دوساعته در طول سال.

این دو کتاب انشا هنوز میان دانش‌آموزان توزیع نشده، اما نسخه پی‌دی‌اف آن که در سایت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در دسترس است و نیز کلاس‌های ضمن خدمت معلمان که هم‌اکنون در حال برگزاری است، روزنه‌هایی را باز کرده که اجازه می‌دهد از درون آن به محتوای کتاب انشا سرک بکشیم و پیش‌بینی کنیم که این کتاب در طول سال تحصیلی چه واکنش‌هایی را به دنبال خواهد داشت.

آنچه که منتقدان بر آن اتفاق نظر دارند اتفاقی خوب، یعنی داشتن کتاب انشاست به عنوان یک نقشه راه و بستری برای جدی گرفته شدن این درس در مدارس، اما آنچه که در پس این رضایت وجود دارد ضعف‌های موجود در این دو کتاب است که منتقدان درباره این مساله نیز با یکدیگر هم‌نظرند.

انشانویسی یعنی پرواز دادن پرنده خیال و نشاندنش بر نقاطی دور از دسترس. انشا چیزی نیست جز به کارگیری زیباترین و لطیف‌ترین واژه‌ها برای رساندن حرف دلمان به دیگران و توصیف چیزهای موجود به زیباترین شکل ممکن. پرواز دادن این مرغ خیال و نوشتن حاصل آن روی کاغذ اما هم سواد ادبی و دایره‌ای وسیع از لغات می‌خواهد و هم ذهنی خلاق تا دانش‌آموزان سوژه‌های نوشتنی را طور دیگری ببینند و جذابیت را چاشنی توالی کلمات کنند.

اما جعفر خرازی، دبیر باسابقه انشا و نویسنده کتاب‌های کمک‌آموزشی این درس، اذعان دارد که این کتاب نه خلاقیت‌ها را پرورش می‌دهد و نه مرغ‌های خیال را به پرواز درمی‌آورد. او به جام‌جم توضیح می‌دهد که در این دو کتاب انشا چون سعی شده قالبی مشخص از نوشتن به دانش‌آموزان آموزش داده شود جایی برای پرورش خلاقیت‌ها باقی نمی‌ماند که اشاره او به قالب از پیش تعریف شده‌ای است که از دانش‌آموزان می‌خواهد انشا را با یک مقدمه (بند مقدمه) آغاز کنند، بعد برای آن بند میانی بنویسند و در آخر کار، بند پایانی را به آن بیفزایند.

در واقع افراط در آموزش بندنویسی است که صدای اعتراض منتقدان را بلند کرده است، به طوری که خرازی می‌گوید سوژه‌های توصیفی را نمی‌شود در این قالب کلیشه‌ای محدود کرد و حسین حسینی‌نژاد، باور دارد این کتاب انشا فقط ظرف نوشتن آن هم فقط در یک قالب را آموزش می‌دهد، نه نوشتن به معنای به کارگیری خلاقیت را.

این دبیر بازنشسته ادبیات و مدیرمسئول ماهنامه انشا و نویسندگی در گفت‌وگو با جام‌جم تشریح می‌کند که دانستن بندنویسی و این که انشا باید یک شروع، یک بدنه و یک پایان‌بندی داشته باشد، خوب است، اما فقط در یک یا دو درس، نه این که از ابتدا تا انتهای کتاب بر این نکته تاکید شود.

این بندنویسی‌های افراطی در مظان نقد ابراهیم هداوند میرزایی، عضو شورای برنامه‌ریزی دفتر تالیف کتاب‌های درسی (و مدرس ضمن خدمت کتاب انشا) نیز هست؛ کسی که از اصل وجود کتاب انشا دفاع می‌کند، اما به جام‌جم می‌گوید تاکید زیاد بر بندنویسی شایسته نیست، چون هیچ‌گاه نمی‌توان نوشتن را در قالبی از پیش تعریف شده محدود کرد، در حالی که کتاب انشای تازه نوشته شده، می‌خواهد دانش‌آموزان را قالبی بار بیاورد.

پای هیچ شاهکاری در میان نیست

در کتاب انشای تازه تالیف، تاکید اصلی بر درست‌نویسی، تصویرنویسی، حکایت‌نگاری و مثل‌نویسی است، به طوری که مثلا دانش‌آموزان می‌آموزند از چسباندن تنوین به واژه‌های فارسی پرهیز کنند یا با دیدن یک تصویر درباره‌اش بنویسند، یا حکایتی کوتاه را شاخ و برگ دهند و طولانی کنند.

و درست همین نکته آخر است که منتقدان را به واکنش واداشته است. جعفر خرازی می‌گوید کار عجیبی است اگر ما از دانش‌آموزان بخواهیم یک حکایت از سعدی را که در ادبیات فارسی به مختصر و مفید نوشتن مشهور است، شاخ و برگ دهیم و از زیبایی بیندازیم.

البته بجز حکایات سعدی، در کتاب انشا حکایت‌هایی از عبید زاکانی یا جامی نیز آورده شده که با نظر انداختن اجمالی بر آنها می‌توان فهمید که حکایت‌نگاری یعنی طول و تفصیل دادن به این حکایات فقط جذابیت آنها را از بین برده، هرچند مولفان خواسته‌اند به این طریق دانش‌آموزان را به نوشتن ترغیب کنند.

علاوه بر این ایراد، اشکالی که حسن ذوالفقاری، از اعضای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو شورای برنامه‌ریزی دفتر تالیف کتاب‌های درسی به آن اشاره می‌کند نیز ایرادی وارد است. او کسی است که انشا را درسی مهارتی می‌داند، نه درسی نظری که به شیوه سنتی و همانند بقیه دروس تدریس شود. بنابراین او از مخالفان تالیف کتاب برای درس انشاست که البته چون این کتاب نوشته شده او نیز با موضوع کنار آمده، اما نه با ایرادات موجود در آن.

ذوالفقاری در گفت‌و‌گو با جام‌جم تصریح می‌کند که وقتی قرار است نوشتن را به دانش‌آموزان یاد دهیم باید سرمشق کار از بهترین نمونه‌های کلاسیک و معاصر باشد، حال آن که در کتاب انشای موجود، بیشتر از نثرهای ترجمه‌ای دست چندم استفاده شده نه از عالی‌ترین و سلیس‌ترین نمونه‌ها. او به حکایت‌نگاری‌ها و مثل‌نویسی‌ها نیز نقد دارد و توضیح می‌دهد که نمونه‌های درج شده در کتاب، هم فارسی است و هم زیبا که دیگر لزومی ندارد آنها را برگردان کنیم و با اضافه کردن شاخ و برگ به آنها از زیبایی‌شان بکاهیم.

واقعیت این است که نقدهای ذوالفقاری درباره استفاده از متون دست چندم را با مشاهده متن کتاب انشا بخوبی می‌شود درک کرد، بویژه در مثال‌هایی که با عنوان دل، آشیانه محبت، مدرسه سال یا شگفتی دنیای جانوران در کتاب درج شده و بوضوح فاقد جذابیت است. بی‌شک به همین دلیل است که حسینی‌نژاد، مدیرمسئول ماهنامه انشا و نویسندگی معتقد است کتاب انشای موجود قادر نیست دانش‌آموزان را برای نوشتن سر ذوق بیاورد.

وقت کم است

از وقتی پنجشنبه مدارس تعطیل شد از ساعت‌های درسی نیز کاسته شد و همین آب رفتن ساعت‌های آموزشی باعث شد کلاس‌ها فشرده برگزار شود و در برخی دروس فرصتی برای دوره کردن کتاب یا انجام تمرین‌های اضافه باقی نماند. این مشکل از آن زمان گریبان درس ادبیات را هم گرفت تا آنجا که درس ادبیات فارسی که مشتمل بر املا، انشا و فارسی است چهار ساعت در هفته تدریس شود. از مهر امسال نیز که قرار است دو ساعت از این چهار ساعت به درس انشا برسد، ناگفته معلوم است که چه فشاری در کلاس‌های ادبیات حاکم خواهد بود.

جعفر خرازی، دبیر باسابقه انشا نگران همین کمبود وقت است و البته حسن ذوالفقاری، عضو شورای برنامه‌ریزی دفتر تالیف کتاب‌های درسی که پیش‌بینی می‌کند روخوانی از روی کتاب و آموزش ضعیف انشا به دانش‌آموزان از پیامدهای محتمل این کمبود وقت است.

با این حال ابراهیم هداوند میرزایی، مدرس ضمن خدمت کتاب تازه‌تالیف انشا به این کمبود زمان اعتقادی ندارد و در نظر گرفتن 24 جلسه را برای کتابی که هشت درس دارد، کافی می‌داند؛ گرچه حتی اگر زمان را هم کافی بدانیم، مشکلاتی که خرازی به آن اشاره می‌کند در کتاب انشا وجود دارد؛ مشکلاتی چون دور بودن متن‌ها از زبان دانش‌آموزی، جذاب نبودن متن‌ها و استفاده از متن‌هایی که بیشتر شبیه سناریوست تا داستان.

معلمان آماده‌اند؟

همیشه رسم بر این است که سه‌چهارم آموزش‌های ضمن خدمت برای کتاب‌های تازه‌تالیف، قبل از شروع سال تحصیلی برگزار می‌شود و یک‌چهارم بقیه‌اش تا دو ماه بعد از آغاز سال. هم‌اکنون معلمان انشا در حال گذراندن این کلاس‌های آموزشی هستند که البته گذراندن این دوره‌ها به معنی همه فن حریف شدن معلمان در ادبیات و درس انشا نیست.

حسن ذوالفقاری، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی نگران آماده نبودن معلمان است و این پرسش را مطرح می‌کند که معلم ناتوان در نوشتن چطور می‌تواند نوشتن را آموزش دهد و ایرادهای نوشتاری دانش‌آموزان را بگیرد. حسین حسینی‌نژاد، دبیر بازنشسته ادبیات نیز همین نگرانی را دارد و به سیکلی معیوب انتقاد دارد که در آن معلم را آموزش نمی‌دهیم و او را به کلاس درس می‌فرستیم و آن وقت انتظار داریم معلم ندانسته‌هایش را به دانش‌آموزان یاد بدهد.

این نظرات، جمع‌بندی‌های ابتدایی تعدادی از منتقدان است که کتاب تازه‌تالیف انشا را موشکافانه بررسی کرده‌اند؛ کسانی که با سند و مدرک نشان می‌دهند کتاب انشای نوشته شده گرچه تولدش مبارک است، اما ایراداتی دارد که انتظارات را برآورده نمی‌کند. پس ای کاش این رسم، این بار نیز رعایت می‌شد و کتاب انشا برای یک سال به طور آزمایشی تدریس می‌شد و آن گاه با شناخت نقاط ضعف، کتابی استخوان‌دار وارد مدارس می‌شد.

مریم خباز ‌‌/‌‌ گروه جامعه