حضور روحانیون با ابزارهای مدرن در عرصه فرهنگ

شعارهایی که هر ساله از سوی رهبر معظم انقلاب ابتدای هر سال مطرح می‌شود، در واقع به منزله ارائه خطوط اصلی سیاستگذاری و یک اقدام راهبردی و در راستای گفتمان‌سازی است که به لحاظ اهمیت باید در اولویت برنامه‌های مسئولان و برنامه‏ریزان قرار گیرد و این شعار با توجه به شعارها و اهداف انقلاب و نظام بویژه در مطابقت با شرایط جهانی و موقعیت فعلی نظام با آن تنظیم و طرح می‌شود. برای واکاوی شعار امسال سراغ حجت‌الاسلام دکتر محمدحسین پوریانی، مدیر مرکز مطالعات اجتماعی ـ فرهنگی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی رفتیم تا با ایشان در این باره گفت‌وگو کنیم.

برداشت شما از شعارهای سال و بخصوص شعار سال جاری اعلامی از سوی رهبر معظم انقلاب چیست؟

درخصوص شعارهای سال که از طرف رهبر معظم انقلاب نامگذاری می‌شود، اولین نکته این است که موضوع انتخاب شده، مساله جامعه است و به همین دلیل ایشان سراغ این موضوعات و مسائل روز جامعه می‌روند. مساله دیگر، دغدغه ایجاد کردن در حوزه‌های علم و متوجه کردن مردم نسبت به این موضوع و مساله است. بحث دیگر، فرصت‌سازی برای این عرصه است که اعلام می‌شود. ظرفیت‌سازی و تحقق و اولویت‌گذاری آن مسائل، از دیگر علل انتخاب شعارهای سال جاری است.

همچنین شعارهای سال، کانون برنامه‌های کوتاه‌مدت، بلندمدت و میان‌مدت قرار می‌گیرد و زمینه تولید دانش و ادبیات در آن عرصه فراهم می‌شود. در مجموع می‌توانیم بگوییم نوعی راهنمایی و هدایت نظری معطوف به مسائل جامعه محسوب می‌شود.

در خصوص شعار اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی به نظر می‌رسد کانون توجه یا پیشرفت اقتصادی و اعتلای مسائل فرهنگی، نیازمند برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند‌مدت است و این دو رکن یعنی اقتصاد و فرهنگ، اگر تقویت شود به نظر می‌رسد در خیلی از مرحله‌های دیگر، رشد و بالندگی ایجاد خواهد شد.

نکته‌ای که باید بدان توجه شود این است که شعار باید به فرهنگ و شعور تبدیل شود و در رفتارها و شخصیت‌ها تبلور پیدا کند. این احتیاج به ساماندهی و برنامه‌ریزی در سطوح مختلف دارد. ضمن آن‌که باید میان مردم و مسئولان نسبت به این شعارها باور و ایمان قلبی ایجاد شود. در خصوص سال جاری و تحقق شعار انتخاب شده برای آن، مشارکت جمعی می‌طلبد تا با وفاق و انسجام، رونق اتفاق بیفتد. بخصوص باید منشوری در حوزه فرهنگ و اقتصاد ایجاد شود.

لذا با این نگاه و نکات، شعار سال جدید در نظر گرفته شود تا خوب عملیاتی و محقق شود.

متولیان اصلی این شعار چه افراد و نهادهایی‌هستند؛ بخصوص در حوزه فرهنگ و وظایف هر کدام از این متولیان؟

نهادهای مسئول، شورای عالی انقلاب فرهنگی، نخبگان، استادان حوزه و دانشگاه، طلاب، علما، دانشجویان، اقشار مختلف مردم بخصوص جوانان، متولیان و مخاطبان اصلی این شعار محسوب می‌شوند؛ لذا عده‌ای از همین جمع رسالت استخراج مبانی معرفتی این موضوع را باید داشته باشند و عده‌ای هم رسالت ترویج و اشاعه فرهنگ اسلامی و دینی را در جامعه باید عهده‌دار شوند. عده‌ای هم با نگاه انتقادانه و آسیب‌شناسانه و ارائه راهکار در سطوح خرد و کلان باید عمل کنند. عده‌ای هم تولید دانش و ادبیات در حوزه فرهنگ را باید دنبال کنند. لذا بنده معتقدم باید به تجمیع مدیریت فرهنگی در جامعه برسیم. الان متولیان فرهنگی ما بسیار گسترده‌ است که نیازمند یک مدیریت جامع هستیم. وزارت ارشاد، آموزش و پرورش، نهاد و سازمان روحانیت، سازمان تبلیغات و سایر سازمان‌ها و نهادها باید مدیریت جامعی بر آنها حاکم باشد تا با توجه به گستردگی مسائل فرهنگی، با یک مدیریت واحد و یکپارچه، خلأ‌ها و کاستی‌های نهادها را مشخص و آنها را برطرف کند. لذا بازطراحی سیاستگذاری فرهنگی، یک ضرورت اساسی است.

شعارهای انتخاب شده سال جاری، با چه نقاط قوت و ضعفی با نگاه آسیب‌شناسانه مواجه است؟

شعارهای انتخاب شده دارای نقاط قوت بسیاری است که البته بعضا به دلیل عدم پیگیری درست آن در سطح اجرایی، با آسیب‌هایی نیز همراه است. آینده‌نگری و آینده‌پژوهی مشکلات آینده کشور یکی از نقاط قوت آن است. رهبر معظم انقلاب با رصد کردن شرایط جامعه و اوضاع کشور، وضع آینده را ترسیم می‌کند که این مساله حاکی از آینده‌نگری و آینده‌پژوهی مدیریت کشور است. به‌روز رسانی سیستم و واکسینه کردن سازمان‌های مدنی و مردمی یکی دیگر از نقاط قوت انتخاب شعار سال است. نکته دیگر، جنبه هشداردهی این شعارها به اقشار مختلف جامعه اعم از مسئولان و مردم است. همچنین باطراحی و بازبینی مجدد برنامه‌ها، هدایت و راهنمایی برنامه‌ریزی‌های کلان و خرد که معطوف به گذشته و آینده باشد از دیگر نقاط قوت شعار سال جدید است. ضمن آن‌که به نظر می‌رسد شناخت و معرفت نسبت به وضع و شرایط موجود تا حدی از شعار سال به دست می‌آید.

اما همان‌طور که اشاره کردم، بعضا شعارها در مرحله اجرایی و مدیریتی با آسیب‌هایی همراه بوده است که عملیاتی نشدن آن یکی از این آسیب‌هاست. در واقع شعار سال به برنامه تبدیل نمی‌شود و متولیان در برنامه‌های بلندمدت چشم‌اندازهای شعار را در نظر نمی‌گیرند. ضمن آن‌که شعارها باید از سطح نظر به سطح عمل تبدیل شود و فرهنگسازی و ذهنیت‌سازی برای تحقق آن صورت بگیرد.

برگزاری سمینارهای سطحی و غیرعلمی از دیگر آسیب‌های آن است که عموما خروجی علمی ندارند. پراکندگی متولیان فرهنگی و اقتصادی که باعث شده این شعارها تبدیل به برنامه نشوند و همچنین عدم باور قلبی مسئولان به تحقق شعارها، از دیگر آسیب‌های آن است.

به نظر حضرتعالی راهبردها و راهکارهای تحقق شعار سال بخصوص در عرصه فرهنگ چیست؟

فرهنگ یک عرصه نرم و محتوایی است. فرهنگ دارای لایه‌های مادی و معنوی است که بعد معنوی آن را سرمایه مردمی، بینش و تفکر و ایدئولوژی و خمیر مایه‌های درونی تشکیل می‌دهد. لایه رویی آن را می‌توانیم ارزش‌های اجتماعی، رفتارها و نمادها و الگوهای رفتاری در نظر بگیریم. فرهنگ یک مقوله دفعی نیست، بلکه تدریجی است که آرام آرام شکل می‌گیرد و بسترسازی می‌کند؛ لذا فرهنگ‌پذیری یعنی درونی کردن این باورها و اعتقادات، دیربازده و زمانبر است. ما باید برای هدف‌گذاری در این عرصه، مراحل فرهنگ پذیری، اهداف فرهنگ پذیری و عوامل فرهنگ‌پذیری را به صورت علمی در قالب‌های مختلف هدف‌گذاری کنیم و جامعه را به این سمت جهت دهیم.

بنابراین می‌توانیم ارکان یا عناصر اصلی نظام را در سه ضلع یک مثلت در نظر بگیریم که شامل فرهنگ، اقتصاد و اجتماع است که این سه ضلع درهم تنیده و متصل هستند و باید اینها را باهم پیش ببریم. لذا راهکاری که در این عرصه می‌توانیم در نظر بگیریم باید معطوف به این سه ضلع باشد. بخصوص باید فضای مجازی را لحاظ کنیم. در عرصه فرهنگ می‌توانیم از ابزارهای جدید امروزی برای رشد و اعتلای فرهنگ دینی استفاده کنیم.

راهبردها و راهکارهای حوزه علمیه و نهادهای حوزوی در راستای تحقق این شعار چیست؟

حوزه و نهادهای حوزوی به عنوان یکی از متولیان اصلی تحقق شعار فرهنگ اسلامی در دو عرصه راهبردهای کوتاه‌مدت و بلند‌مدت می‌توانند تاثیرگذار باشند. در عرصه راهبردهای کوتاه‌مدت، سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی در زمینه ابزارهای تبلیغی همچون منبر و حضور در فضای مجازی برای درونی کردن فرهنگ، یکی از این راهکارهاست. تقویت برنامه‌های فرهنگی مثل طرح هجرت و برنامه‌های تبلیغی و برنامه‌ریزی در سطح مدارس و داشتن برنامه جایگزین می‌تواند در کوتاه‌مدت موثر باشد.

در عرصه راهبردهای بلندمدت، تجمیع و هدایت برنامه‌ریزی‌ها و مراکز حوزوی باید وجود داشته باشد. در سال 73 چنین کاری از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و در عرصه مدیریت و برنامه‌ریزی تجمیعی صورت گرفته بود اما به سرانجام نرسید.

حضور فعال روحانیون با ابزارهای مدرن در عرصه فرهنگ و استفاده از متخصصان فرهنگی در سطح خرد و کلان در عرصه فرهنگی از دیگر راهبردهای بلندمدت است. ضمن آن‌که پیشگیری و درمان عالمانه در عرصه فرهنگی از دیگر راهکارهای این عرصه است. به طور مثال الان در زندان‌ها، بهزیستی‌ها و مانند آن، حضور روحانیت چشمگیر و به صورت تخصصی نیست.

سیدجواد میرخلیلی / جام‌جم