نام قدیم خرمشهر چه بود؟

در بخشی از این مدخل درباره پیشینه خرمشهر آمده است: خرمشهر تا 1314ش مُحَمِّرَه یا مُحمِره نام داشت (جعفری ولدانی، ص 112). از جمله دلایل این نام‌گذاری به وجود خاک سرخ در اطراف شهر و سرخ شدن آب کارون هنگام غروب آفتاب اشاره شده‌است (سیادت، ص 324ـ325؛ تاریخ ایران، ص190). از پیشینه شهر اطلاع دقیقی در دست نیست اما گفته می‌شود اسکندر مقدونی در محل کنونی شهر خرمشهر، شهری به‌نام اسکندریه ساخت که به‌سبب طغیان رود ویران شد. سپس آنتیوخوس چهارم، از شاهان سلوکی، در 164 پیش از میلاد آن را با نام آنتیوخ تجدید بنا کرد که آن هم براثر سیلاب از میان رفت.

پس از آن، شهری به نام خاراکس/ چاراکس در آن محل ایجاد شد و شخصی به نام اسپازینی آن را تصرف کرد و اسپازینی چاراکس نامید (رالینسون، ص 119؛ ویلسون، ص30، پانویس 4؛ کرزن، ج 2، ص 338ـ339، پانویس 2؛ اقتداری، 1375ش، ص 845). اردشیر بابکان در همین مکان شهری به‌نام بهمن‌اردشیر بنا کرد (حمزه اصفهانی، ص 33) که قسمتی از خرمشهر کنونی را شامل می‌شد.

در ادامه این مدخل آمده است: نام این شهر در منابع متقدم اسلامی، بیان (سوق‌البیان) ذکر شده، که آباد و خرّم بر جانب شرقی دجله، در پنج فرسخی اُبُلَّه و شش فرسخی حِصْن مهدی (از قلاعی که المهدی باللّه خلیفه عباسی (متوفی 169) ساخته بود) قرار داشته و دارای منبر، از توابع اهواز بوده و آخرین جایی بوده که از سوی مغرب در خوزستان قرار داشته است (برای نمونه رجوع کنید به قدامة‌بن جعفر، ص 194؛ اصطخری، ص 95؛ حدودالعالم، ص 152؛ یاقوت حموی، ذیل «بیان»؛ امام شوشتری، همانجا). شهر بیان مانند بیشتر شهرهای خوزستان با حمله زنگیان در سالهای 255، 259 و 267 ویران شد. با این‌حال نام بیان در منابع، دست‌کم تا سده هفتم دیده می‌شود (برای نمونه رجوع کنید به اسکندری، ص 56ـ57؛ اصطخری، ترجمه فارسی، ص 84، 95؛ یاقوت حموی، همانجا). بعدها، قریه یا دژی نه‌چندان مهم به نام کوت‌المُحَمَّره یا محمره، در مکان بیان به‌وجود آمد که بنی‌کعب در آن ساکن بودند. اینکه نام محمره از چه زمانی رایج شده است چندان مشخص نیست، اما چون در 1200 خواجه عبدالقادر، منشی شاه نوراللّه‌خان هندی، از آن دیدن کرده (منصوری، ص 195)، چنین به نظر می‌رسد که این قریه پیش از این سال هم وجود داشته است.

خرمشهر؛ شهر - بندر

این مقاله همیچنین به دو مفهوم شهرستان و بندر درباره خرمشهر می پردازد: شهرستان؛ در جنوب و جنوب‌غربی استان خوزستان واقع است و از سوی مغرب با عراق مرز مشترک دارد و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و مینو و چهار دهستان به‌نامهای حومه شرقی، حومه غربی، غرب کارون و جزیره مینو و سه شهر به نامهای مقاومت، مینوشهر و خرمشهر (ایران. وزارت کشور، 1385ش، ذیل «استان‌خوزستان»). این شهرستان در دشتی هموار قرار گرفته است و رودهای دائمی کارون* و اروندرود* و نهر خَیِّن (شاخابه دائمی اروندرود که حدود نه‌کیلومتر آن مرز مشترک ایران و عراق است) در آن جریان دارند (جعفری، ج 2، ص106، 344، 468ـ469). آب و هوای این شهرستان گرم و مرطوب و پوشش گیاهی غالب ناحیه گز و کُنار است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج90، ص 57). ساکنان آن علاوه بر کارهای خدماتی و کشتیرانی و پرداختن به صنایع‌دستی (مانند حصیر، سبد، بادبزن و عبا)، به پرورش نخل و صید ماهی و دامداری، از جمله پرورش گاومیش (به اصطلاح محلی مَعْیدی)، بسته‌بندی خرما، ساخت و تعمیر لنج، بلم، دوبه (بارکشهای رودخانه‌ای بدون موتور) و مصیله (کشتی بادبانی) و کار در کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی اشتغال دارند (همانجا؛ سیادت، ص 328ـ329؛ یوسفی، ص 261).
در 1385ش، شهرستان خرمشهر 224 ،155تن جمعیت داشت که از این تعداد 125067 (ح 81%) شهرنشین بودند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان خوزستان»). اهالی این شهرستان به فارسی و عربی حرف می‌زنند و شیعه دوازده امامی‌اند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا). طوایف عرب‌زبان بنی‌کعب* در آنجا سکونت داشتند.

درمورد بندر خرمشهر نیز در این مدخل چنین آمده است: شهربندری؛ این شهر مرکز شهرستان خرمشهر و نخستین بندر رودخانه‌ای ایران واقع در رأس خلیج‌فارس است. ارتفاع آن حدود سه‌متر است و در حدود 130کیلومتری جنوب غربی اهواز واقع شده است. شهر دو قسمت قدیم و جدید دارد. بخش قدیم شهر در ساحل راست کارون، محل پیوستن کارون به اروندرود، و بخش دیگر بر ساحل اروندرود گسترده شده است (سلطانی بهبهانی، ص 109، 111). پلی به طول 616 متر (احداث در 1339ش) دو قسمت شهر و نیز شهر را به شهرستان آبادان مرتبط می‌کند (سیادت، ص 328؛ نوربخش، ص 94). در شمال شهر خرمشهر بر روی نهر فیلیه، به جای پل قدیم‌تر ابوجُذَیع (متعلق به دوره شیخ‌خزعل*) که با تنه درخت خرما ساخته شده است.

اشغال خرمشهر

در این مدخل به جنگ ایران و عراق و اشغال خرمشهر نیز اشاره شده است: وقوع جنگ عراق با ایران و اشغال شهر به مدت بیست ماه از 4 آبان 1359 تا 3 خرداد 1360، موجب ویرانی شهر و کشته و آواره شدن بسیاری گردید و خرمشهر مدتی خونین‌شهر خوانده شد، ولی یک سال پس از آزادسازی آن در 1361ش، دوباره خرمشهر نامیده شد (جعفری ولدانی، ص 113؛ مهدی انصاری و همکاران، ص390)

موقعیت استراتژیک خرمشهر

و این مقاله با توصیف فضای امروزین خرمشهر به پایان می رسد: امروزه تأسیسات گمرک و اسکله در حاشیه شرق اروندرود، تأسیسات راه‌آهن و حمل‌ونقل و انبارها در شمال و شمال‌شرق، تأسیسات کشتیرانی و قایقرانی در حاشیه کارون و پادگانها و اراضی نظامی متعلق به نیروی دریایی در شمال شهر ساختار کالبدی شهر خرمشهر را تشکیل می‌دهد (مهندسین مشاور نقش جهان ـ پارس، ص 28). این بندر دارای چهارده اسکله است که از این تعداد دو اسکله غیرفعال است. به‌جز اسکله‌های کناره‌ای بندر خرمشهر و اسکله فیلیه در شمال بندرگاه که به‌راه‌آهن متصل است و برای تخلیه آهن و فولاد کاربرد دارد و اسکله‌ای چوبی (احداث در 1350ش)، خرمشهر دارای باراندازی ساحلی است که ظرفیت پهلوگیری سیزده کشتی اقیانوس‌پیما دارد. همچنین باراندازی در دهانه بندرگاه برای پهلوگیری دوبه‌ها به همراه انبارهای سرپوشیده و روباز، از تأسیسات بندری خرمشهر است (رجوع کنید به سازمان بنادر و کشتیرانی، ص 25ـ26) و رقم قابل‌توجهی از واردات و صادرات ایران از طریق این بندر انجام می‌گیرد، چنانچه طبق آمار 1383ش، مقدار واردات انواع کالا از گمرک خرمشهر 427،419تُن و مقدار صادرات‌آن 140، 869 تُن ثبت‌شده‌است.

بنیاد دائره المعارف اسلامی در سال 1362 توسط رهبر معظم انقلاب تأسیس شده است. ریاست عالی بنیاد را حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مدیریت عامل آن را دکترغلامعلی حداد عادل برعهده دارد. گروه های علمی دانشنامه جهان اسلام ذیل 15 گروه اصلی به پژوهش درباره همه موضوعات مرتبط با اسلام می پردازند که تاکنون 18 مجلد از این دانشنامه منتشر شده است. (مهر)