سیمرغ جهانی بر فراز شیراز

از پنجم تا دوازدهم آذرماه ۱۴۰۴، شهر شعر و ادب شیراز میزبان سینماگران پنج قاره جهان خواهد بود تا در فضایی آکنده از عطر بهارنارنج‌های خفته در پاییز، به تماشای «ستایش زندگی» بنشینند. این رویداد که عضو رسمی فیاپف (FIAPF) است، امسال با شعار «ستایش زندگی» و رویکرد «سینمای شاعرانه»، تلاشی است برای مقابله با رویکرد غرب برای انزوای فرهنگی ایران و گشودن پنجره‌ای تازه به سوی جهان؛ تلاشی که سکاندار آن، سیدروح‌الله حسینی، آن را گامی بزرگ در دیپلماسی فرهنگی می‌داند. اما آنچه امسال رنگ و بویی متفاوت به افتتاحیه این رویداد بخشیده است، بازگشت به ریشه‌های اصیل سینمای هنری ایران با نام بزرگ «عباس کیارستمی» است.
   
به یاد کیارستمی
طبق اعلام ستاد خبری جشنواره، نسخه مرمت‌شده فیلم سینمایی «زیر درختان زیتون» اثر ماندگار عباس کیارستمی، به‌عنوان فیلم افتتاحیه این دوره درنظر گرفته شده است.انتخاب این فیلم محصول سال۱۳۷۳ که پیشتر موفق به کسب هوگوی نقره‌ای جشنواره بین‌المللی شیکاگو شده بود، پیامی آشکار ازسوی برگزارکنندگان دارد؛ تأکید بر جایگاه جهانی سینمای ایران. کیارستمی که علاوه بر کارگردانی، نویسندگی وتهیه‌کنندگی این اثر را نیز برعهده داشته، در این فیلم روایتی ساده اما عمیق را به تصویر می‌کشد. نمایش این اثر مرمت‌شده در افتتاحیه، ادای دینی است به سینمایی که جهان، ایران را با آن شناخت. در همین راستا، هویت بصری جشنواره نیز با نام کیارستمی گره خورده است. پنج پوستر جشنواره جهانی فیلم فجر براساس تصاویری از فیلم زیر درختان زیتون و عکس‌های علیرضا انصاریان از این فیلم، توسط مهدی دوایی طراحی شده است. پوستر اصلی جشنواره نیز براساس عکسی از کیارستمی در پشت صحنه فیلم «زندگی و دیگر هیچ» خلق شده تا روح شاعرانگی بر تمام اجزای جشنواره سایه افکند.
   
کوچ سینما به پایتخت تمدنی
شاید مهم‌ترین تغییر شکلی دراین دوره،خروج جشنواره از تهران و برگزاری آن درشیراز باشد. تمرکززدایی از رویدادهای فرهنگی، سیاستی است که وزیر فرهنگ وارشاد اسلامی برآن تأکید داشته وحالا قرعه به نام شیراز افتاده است. سیدروح‌الله حسینی دبیر جشنواره در تشریح این تصمیم می‌گوید:«ایران تنها تهران نیست. شیراز از نظر زیرساختی و فرهنگی پتانسیل بالایی دارد و نامش با شعر و ادب گره خورده است.» انتخاب شیراز تنها یک تغییر مکان ساده نیست بلکه همخوانی عمیقی با تِم اصلی جشنواره یعنی «شاعرانگی» دارد. حسینی معتقد است در سرزمینی که شعر نه فقط هنر، بلکه شیوه‌ای از بودن و نگریستن است، سینمای شاعرانه باید در مهد شعر ایران، یعنی شیراز جشن گرفته شود. حضور مهمانان خارجی در بافت تاریخی شیراز، یک پیوست فرهنگی و گردشگری است که می‌تواند تصویری واقعی و متفاوت از ایران را به جهان مخابره کند. این «کوچ پاییزی» فرصتی است تا ظرفیت‌های تمدنی ایران فراتر از پایتخت سیاسی، به رخ جهانیان کشیده شود.
   
نگین درخشان هیات داوران
بی‌شک یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای دیپلماتیک این دوره از جشنواره، حضور نوری بیلگه جیلان، فیلمساز برجسته ترکیه و برنده نخل طلای کن، در رأس هیأت داوران است.حضور خالق «خواب زمستانی» در شیراز، اعتباری دوچندان به بخش رقابتی جشنواره می‌بخشد. دبیر جشنواره باتأیید این خبر اعلام کرد که جیلان از روز افتتاحیه در جشنواره حضور خواهد داشت. این حضور درکنار نزدیک به ۲۰۰مهمان خارجی دیگر از اروپا، آمریکا، شرق دور و کشورهای منطقه، پاسخی عملی به تلاش‌هایی است که برای انزوای فرهنگی ایران صورت می‌گیرد. حسینی تأکید دارد: «وقتی ۲۰۰ سینماگر و فعال فرهنگی علی‌رغم تبلیغات منفی به ایران می‌آیند، یعنی تحریم‌های فرهنگی کارایی خود را از دست داده‌ است.» حضور چنین چهره‌هایی در کنار نمایش آثار مرمت‌شده کلاسیک ایرانی، ترکیبی از اعتبار گذشته و پویایی حال را به نمایش می‌گذارد.
   
رقابت در «سینمای سعادت»
قلب تپنده جشنواره،بخش «مسابقه بین‌الملل»یاهمان«سینمای سعادت» است که درآن۱۶فیلم از۲۱کشور جهان برای تصاحب سیمرغ‌های بلورین و جوایز دلاری (۵۰۰۰ دلار برای بهترین فیلم) رقابت می‌کنند. در این میان، سینمای ایران با سه نماینده قدرتمند حضور دارد که هر یک روایتی متفاوت از زیست انسانی را به تصویر می‌کشند. فیلم سینمایی «زمانی در ابدیت» به کارگردانی مهدی نوروزیان و تهیه‌کنندگی نیکی کریمی، یکی از امیدهای اصلی ایران در این بخش است.
حضور بازیگرانی چون لیلا حاتمی، بابک حمیدیان و نوید پورفرج در این فیلم که داستانی از جست‌وجو و روابط پیچیده خانوادگی را روایت می‌کند، کنجکاوی بسیاری را برانگیخته است. دیگر اثر حاضر،«پل» ساخته محمد عسگری است؛ روایتی تکان‌دهنده از دوران دفاع‌مقدس که در آن نوجوانی به نام موسی در میانه میدان جنگ، نوزادی از جبهه دشمن را می‌یابد. حضور سعید آقاخانی و روح‌الله زمانی در این فیلم، نویدبخش بازی‌های درخشان است. سومین نماینده ایران در بخش اصلی، فیلم «او نمی‌خوابد» به کارگردانی رضا جمالی است؛ فیلمی با سوژه‌ای بکر درباره مردی ۶۵ ساله در روستایی مرزی که به بی‌خوابی ناشی از جنگ دچار است. بی‌خوابی‌ای که به او فرصت می‌دهد فرشته نجات دیگران باشد.
   
پل ارتباطی آسیا
بخش «جلوه‌گاه شرق» که به سینمای آسیا و کشورهای اسلامی اختصاص دارد، امسال میزبان ۱۲ فیلم از ۱۸ کشور جهان است. در این بخش نیز ردپای سینمای ایران و محصولات مشترک پررنگ است. فیلم «مرد آرام» به کارگردانی بهنوش صادقی و تهیه‌کنندگی مهدی هاشمی، داستانی اجتماعی از مهاجرت را روایت می‌کند. ماجرای نوبهار، دختر جوان افغان که همسر مردی سالخورده (با بازی مهدی هاشمی) می‌شود، بستری برای واکاوی لایه‌های پنهان روابط انسانی است.
فیلم «پس از عاشقی» ساخته محمدعلی صفورا با بازی محسن قصابیان، دیگر نماینده ایران است که به چالش‌های یک عکاس میانسال با خاطرات عاشقانه‌اش می‌پردازد. اما شاید یکی از جذاب‌ترین آثار این بخش، محصول مشترک ایران و چین با عنوان «چانگ‌آن، شی‌آن» باشد؛ فیلمی به کارگردانی ژانگ ژونگ و نویسندگی نرگس آبیار که روایتی بین‌نسلی از امید و پایداری را در بستر کشتزارهای پنبه به تصویر می‌کشد و نشان‌دهنده گسترش همکاری‌های بین‌المللی سینمای ایران در شرق دور است.
   
کشف استعدادهای نو
جشنواره جهانی فجر همواره سکوی پرتاب فیلمسازان جوان بوده است. در بخش «چشم‌انداز» (مسابقه فیلم اول و دوم)، ۱۱ فیلم از۱۰کشور حضور دارند که نگاه‌ تازه‌ای رابه سینما تزریق می‌کنند.فیلم «ماهی در قلاب»،محصول مشترک ایران و تاجیکستان به کارگردانی محی‌الدین مظفر، داستانی لطیف از پسربچه‌ای دریتیم‌خانه راروایت می‌کندکه میان مهر آموزگار و رویای مادر واقعی‌اش در نوسان است. همچنین فیلم «دو روی پاییز» به کارگردانی روناک طاهر با بازی شبنم مقدمی و علی دهکردی، به موضوعی روان‌شناختی و زنانه می‌پردازد؛ زنی که با ورود خواهرزاده‌اش، مجبور به رویارویی با ترومای قدیمی سقط جنین می‌شود. 
   
فریاد مقاومت در سکوت جهان
بخش «زیتون شکسته» امسال اهمیتی استراتژیک و نمادین دارد. با توجه به وقایع تلخ منطقه و نسل‌کشی در غزه، این بخش به نمایش آثاری اختصاص یافته که صدای مقاومت و رنج انسان معاصر هستند. شش فیلم از ۱۵ کشور در این بخش حضور دارند. فیلم مستندداستانی «فرشته‌ها نمی‌میرند» به کارگردانی محمدرضا ابوالحسنی اثری تکان‌دهنده است که زندگی مردم غزه را از آغاز عملیات زمینی تا آوارگی کامل به تصویر می‌کشد. این بخش همچنین شامل ویدئوآرت‌ها و عکس‌هایی از جنگ‌های منطقه و جنگ ۱۲ روزه است که در خانه جشنواره در شیراز به نمایش درمی‌آید تا رسالت اجتماعی و سیاسی جشنواره را در قبال تحولات پیرامونی یادآوری کند.
   
جشنواره جشنواره‌ها و یک فیلم خاص
در بخش غیررقابتی «جشنواره جشنواره‌ها» که گزیده‌ای از بهترین‌های جهان را نمایش می‌دهد، فیلم ایرانی «مرد خاموش» ساخته احمد بهرامی حضور دارد. بهرامی که با سبک خاص سیاه‌وسفید و فرم‌گرای خود شناخته می‌شود، این بار فیلمی با تنها یک بازیگر (علی باقری) ساخته است؛ روایتی از روستایی متروک و راننده‌ای که جسدی را حمل می‌کند. این فیلم نمونه‌ای بارز از همان سینمای شاعرانه و تجربی است که جشنواره به دنبال ترویج آن است و هم‌راستا با نمایش آثار کلاسیک کیارستمی، بر وجهه هنری جشنواره تأکید دارد.
   
حواشی و شفاف‌سازی‌ها
هیچ جشنواره‌ای بدون حاشیه نیست و این دوره نیز از این قاعده مستثنی نبود. در روزهای اخیر شایعاتی مبنی بر سانسور فیلم «تهران کنارت» شنیده می‌شد که دبیر جشنواره صراحتا آن را تکذیب کرد. حسینی توضیح داد که عدم حضور این فیلم نه به دلیل ممیزی، بلکه صرفا به خاطر محدودیت ظرفیت جدول نمایش بوده است اما ماجرای فیلم «صدای هند رجب» متفاوت بود. این فیلم که مراحل نهایی توافق با پخش‌کننده خارجی را طی می‌کرد، قربانی یک خبررسانی زودهنگام شد. انتشار خبر حضور فیلم قبل از نهایی شدن قرارداد، باعث شد تهیه‌کننده اروپایی-آمریکایی از ادامه همکاری منصرف شود؛ اتفاقی که دبیر جشنواره از آن به عنوان تجربه‌ای تلخ اما آموزنده در رعایت پروتکل‌های بین‌المللی یاد کرد که لزوم حرفه‌ای‌گری در تعاملات جهانی را گوشزد می‌کند.
   
نگاه به آینده
بخش آموزشی «دارالفنون» با مدیریت ایرج طهماسب، امسال میزبان ۶۰دانشجوی سینما (۳۸ خارجی و ۲۲ ایرانی) است. حضور اساتید برجسته و انتقال تجربه در فضایی کارگاهی، فرصتی طلایی برای نسل جدید است تا از بزرگان سینما بیاموزند. همچنین بازار فیلم که از ۹ تا ۱۱ آذرماه برگزار می‌شود، با توجه به حضور پررنگ مهمانان ترکیه‌ای و احیای تفاهم‌نامه‌های مشترک، نویدبخش روزهای خوبی برای اقتصاد سینمای ایران است.چهل و سومین جشنواره جهانی فیلم فجر در شرایطی برگزار می‌شود که منطقه در التهاب است. با این حال، اصرار بر برگزاری این رویداد با استانداردهای جهانی، انتقال آن به شیراز و افتتاحش با شاهکاری از عباس کیارستمی، نشان از اراده‌ای جدی برای حفظ چراغ دیپلماسی فرهنگی دارد. سید روح‌الله حسینی و تیمش تلاش کرده‌اند با تکیه بر هویت شاعرانه ایرانی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های تمدنی شیراز، جشنواره‌ای در شأن نام ایران برگزار کنند. حالا باید منتظر ماند و دید که سیمرغ‌های بلورین در آسمان شیراز بر شانه کدام سینماگران خواهند نشست و آیا این «کوچ پاییزی» می‌تواند الگویی ماندگار برای تمرکززدایی از فرهنگ و هنر ایران باشد؟ پاسخ این سوالات، در پایان ضیافت هشت‌روزه شیراز مشخص خواهد شد.