کنترل دیابت با جامعه‌ آگاه

به عقیده متخصصان، مدیریت مؤثر دیابت تنها با تجویز دارو یا توصیه به ورزش میسر نیست، بلکه نیازمند رویکردی سیستمی است که محیط‌های اجتماعی و ساختارهای حمایتی را در بر بگیرد. 
 
تنهایی علیه درمان
دیابت تنها مسأله‌‌ای زیستی نیست، بلکه به‌شدت از محیط زندگی، روابط انسانی و وضعیت روانی افراد تأثیر می‌پذیرد و می‌تواند روند کنترل و درمان فرد مبتلا به دیابت را تحت تاثیر قرار دهد.  دکتر فرزاد حدائق، فوق‌تخصص غدد و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این باره به جام‌جم می‌گوید: «تجربه نشان داده است که گاهی درمان‌های افراد دیابتی، حتی با وجود بهترین پزشکان و داروها هم با شکست مواجه شده،‌ چراکه مسائل اجتماعی و اقتصادی و روانی بیماران، در وضعیت استانداردی نبوده است.» آن‌طور که او توضیح می‌دهد، درخصوص وضعیت دیابت در برخی سالمندان باید نکاتی را درنظرگرفت. برای نمونه به‌دنبال مسأله مهاجرت در قشرهای مختلف، خیلی از والدین سالمند‌ که اتفاقا وضعیت اقتصادی خوبی هم دارند، این روزها در تنهایی روزگار می‌گذرانند و از حمایت‌های لازم برخوردار نیستند. این درحالی‌است که حمایت‌های فرزندان بر اهداف کنترلی دیابت در سالمندان بسیار تاثیرگذار است.  دکتر حدائق همین یک نمونه را مثال مناسبی از شکست روند کنترلی درمان دیابت در سالمندان می‌داند و می‌افزاید: «در چنین شرایطی، پزشک درمی‌یابد که بیمار توانایی مالی دارد و داروی خوب مصرف می‌کند ولی از درمان و کنترل بیماری‌اش پاسخی نمی‌گیرد، چراکه در فشار روانی ناشی از تنهایی و نداشتن ارتباطات اجتماعی قرار دارد.»  به گفته این متخصص، علاوه بر مسائل روانی، تنها زندگی‌کردن باعث می‌شود که اگر سالمند دچار افت یا بالارفتن ناگهانی قند خون شود، هیچ‌کس نتواند از او حمایت کند. این فوق تخصص غدد یادآور می‌شود: «مسائل اجتماعی نقش مؤثری در نتیجه نهایی درمان افراد دیابتی دارد.»  کارشناسان معتقدند به‌طور‌کلی افرادی که از حمایت خانواده یا گروه‌های حمایتی برخوردارند، در پایبندی به روند درمان بسیار موفق‌ترند؛ چراکه تنهایی و بی‌پشتیبانی می‌تواند به بی‌انگیزگی و قطع درمان منجر شود. 
 
رابطه بیکاری و قند خون
بیکاری یا درآمد ناپایدار نیز یکی دیگر از عوامل اجتماعی است که به‌طور غیرمستقیم کنترل قند را دشوار می‌کند. دکتر علیرضا استقامتی، استاد غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران دراین‌باره به جام‌جم می‌گوید: «نداشتن شغل و درآمد ثابت، نه‌تنها باعث افزایش استرس فرد و افزایش فشار روانی می‌شود، بلکه یکی از بدیهی‌ترین پیامدهایش این است که افراد با درآمد پایین معمولا توانایی محدودی برای خرید مواد غذایی سالم مانند سبزیجات تازه، گوشت مرغوب یا محصولات کم‌قند دارند.» آن‌طور که او توضیح می‌دهد به همین دلیل ممکن است برخی افراد به سمت تهیه غذاهای ارزان ولی پرکالری و ناسالم بروند. به این شکل تغییر رژیم غذایی به‌طور مستقیم قند خون را تحت تأثیر قرار می‌دهد.‌  تجربه دکتر استقامتی در مواجهه با طیف مختلفی از افراد مبتلا به دیابت، نشان می‌دهد که وقتی درآمد کافی وجود ندارد، هزینه ویزیت پزشک، آزمایش‌ها و خرید دارو به چالش بزرگی برای بیمار تبدیل می‌شود.  او ادامه می‌دهد: «در چنین شرایطی، بسیاری از بیماران ممکن است دوز داروی خود را کاهش دهند، مصرف انسولین را به‌تعویق بیندازند یا به‌کلی پیگیر درمان خود نشوند.» به‌این‌ترتیب درمجموع، بیکاری و درآمد ناپایدار به‌صورت زنجیره‌ای از استرس روانی، محدودیت مالی و بی‌ثباتی در سبک زندگی عمل کرده و درنهایت توان فرد برای کنترل قند خون را کاهش می‌دهد. این متخصص خاطرنشان می‌کند: «در این میان، برخی افراد شاغل هم هستند که فاقد پوشش بیمه‌ای هستند؛ نبود بیمه، به‌روشنی می‌تواند پیگیری مسائل درمانی آنان را تحت‌الشعاع قرار دهد.» دکتر حدائق معتقد است حتی یک مسأله اجتماعی ساده مانند نبود بیمه هم می‌تواند سلامت افراد دیابتی را تحت تاثیر قرار دهد.  
 
​​​​​​​رابطه محیط کار و بیماری
‌ به همان اندازه که نداشتن شغل و بیکاری می‌تواند بر وضعیت بیماری افراد تاثیر بگذارد، محیط کار پرتنش و ناهماهنگ هم می‌تواند در کنترل بیماری دیابت نقش منفی داشته باشد. تأثیر چنین شرایطی چندوجهی است و هم از نظر فیزیولوژیک و هم از نظر رفتاری، سلامت فرد دیابتی را تهدید می‌کند. دکتر حدائق دراین‌باره می‌گوید: اگر این روند مزمن و ادامه‌دار شود، علاوه بر قندخون، فشارخون فرد را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد و حتی باعث بروز برخی رفتارهای ناسالم مانند مصرف سیگار و ... می‌شود.  آن‌طور که او توضیح می‌دهد، فشار کاری بالا باعث می‌شود نه‌تنها فرد فرصت رسیدگی به سلامت خودش را نداشته باشد، بلکه مسئولیت سنگین و روابط شغلی دشوار، باعث ترشح مداوم هورمون‌های استرس (که سطح قند خون را موقتا بالا می‌برند) هم می‌شود. اما در فرد مبتلا به دیابت که تنظیم قند خونش دچار اختلال است، این افزایش مکرر می‌تواند به بی‌ثباتی طولانی‌مدت قند و در نتیجه خستگی، اختلال تمرکز و حتی عوارض متابولیک منجر شود.  عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ادامه می‌دهد: «حجم بالای فشار و مسئولیت، نه‌تنها فرد را از فعالیت بدنی محروم می‌کند، بلکه فرصتی برای پایش مداوم وضعیت سلامت خودش هم باقی نمی‌گذارد.»‌  دکتر استقامتی هم این مسأله را تایید می‌کند و می‌گوید: «برای بهبود چنین شرایطی باید دیابت، در محیط‌های کار به رسمیت شناخته شود و کارمندان دیابتی بتوانند بدون نگرانی به روند درمانی‌شان برسند. به این شکل می‌توان شرایطی ایجاد کرد که در فهرست غذایی یک مجموعه، دو نوع غذا، یکی برای عموم و دیگری برای کارمندان مبتلا به دیابت، ارائه شود. این درحالی‌است که این روزها در بسیاری از محیط‌های کاری، وعده‌های غذایی معمولا شامل غذاهای آماده یا نوشیدنی‌های قندی می‌شود‌. در چنین شرایطی، فرد دیابتی ممکن است به‌دلیل کمبود گزینه‌های مناسب یا فشار زمانی، ناچار به مصرف همین غذاهای پرقند و پرچرب شود.‌» آن‌طور که دکتر استقامتی توضیح می‌دهد، تغذیه ناسالم به‌طور مستقیم قند خون را بالا می‌برد و کنترل آن را دشوارتر می‌کند. از طرف دیگر ساعت کاری طولانی و نشستن‌های پشت میز به کاهش تحرک منجر می‌شود.  رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره اهمیت فرصت تحرک در محیط‌های کاری به جام‌جم می‌گوید: «‌فقدان فعالیت بدنی باعث کاهش حساسیت سلول‌ها به انسولین می‌شود؛ یعنی بدن برای ورود قند به سلول‌ها نیاز به انسولین بیشتری پیدا می‌کند. در نتیجه، حتی با مصرف دارو، قند خون به‌خوبی کنترل نخواهد شد.»  کارشناسان معتقدند قراردادن حتی یک دستگاه ورزش هوازی در محیط‌های کاری و استفاده چنددقیقه‌ای کارمندان و کارگران از آن می‌تواند تاثیر چشمگیری در روند کنترل بیماری‌‌ داشته باشد. 

ویژگی‌های محل کار مناسب
به نظر قریب‌به‌اتفاق متخصصان، به‌رسمیت‌شناختن بیماری دیابت در محیط‌های شغلی، روند کنترل بیماری را برای شاغلان مبتلا به این بیماری بسیار آسان می‌کند؛ چنان‌که یکی از چالش‌های واقعی آنها، نیاز به تزریق انسولین در محل کار است؛ موضوعی که اگر محیط برای آن آماده نباشد، می‌تواند باعث احساس خجالت، اضطراب یا حتی خطر برای سلامتی آنها شود. دکتر علیرضا استقامتی دراین‌باره توضیح می‌دهد: «کسانی که از انسولین استفاده می‌کنند، باید در ساعات مشخصی از شبانه‌روز تزریق انجام دهند. اگر شرایط محیط کار مناسب نباشد، ممکن است فرد تزریق را به تعویق بیندازد که این تصمیم می‌تواند به افزایش قند خون منجر شود.» 
نبود مکان مناسب برای تزریق و در دسترس نبودن امکاناتی مثل شست‌وشوی دست، ضدعفونی یا دفع ایمن سرنگ‌ها، ازجمله چالش‌هایی است که با رسمیت‌دادن به بیماران دیابتی در محیط‌های شغلی، به‌سادگی برطرف خواهد شد و احساس پذیرش و حمایت اجتماعی در این افراد، تأثیر مثبتی بر روحیه و انگیزه‌ی خودمراقبتی‌شان خواهد داشت. این رسمیت‌دادن می‌تواند در میزان حقوق و دریافتی کارمندان هم تاثیرگذار باشد و یارانه درمان به آنها تعلق بگیرد.
دکتر استقامتی می‌گوید: برآوردها نشان می‌دهد که هزینه درمان و مراقبت از دیابت قابل توجه است. بنابراین، اختصاص یارانه‌ هدفمند به بیماران دیابتی می‌تواند هزینه‌های سنگین نوار تست قند خون، داروها و انسولین را به‌شکل چشمگیری کاهش دهد و انگیزه‌ فرد را برای پیگیری منظم و جدی درمان چندین‌برابر کند. شایان ذکر است، وقتی یک کارمند مبتلا به دیابت از حمایت مالی کافی، محیط کاری امن و امکان مراقبت مناسب برخوردار باشد، نتیجه‌ این حمایت صرفا به نفع او نیست، بلکه بهره‌وری و سلامت کل مجموعه را نیز در پی خواهد داشت.