لیزری که جلوی نابینایی را می‌گیرد

وحشت لحظه‌ای را تصور کنید که به شما می‌گویند بینایی‌تان را از دست می‌دهید و هیچ کاری هم برای جلوگیری از آن نمی‌توان کرد.

کد خبر: ۵۸۶۸۰۳

این کابوس میلیون‌ها انسان مسنی است که مبتلا به تخریب ماکولا یا لکه زرد هستند. لکه زرد بخش حساس به نور شبکیه و مسئول دید مستقیم و واضح است، اما بتازگی نوعی تکنیک درمان لیزری نوین، مژده جلوگیری از این نوع نابینایی را می‌دهد. سال گذشته آزمایشی موفقیت‌آمیز در مقیاسی کوچک انجام شد که محققان را به فکر بررسی دقیق و مجدد آن انداخت تا شاید به نتایجی دست یابند که به طور کل اساس درک‌مان از علت این بیماری را دگرگون کند. آزمایش‌های بیشتری درحال انجام است، گرچه هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد، اما اگر نتیجه‌شان مانند آزمایش سال گذشته موفقیت‌آمیز باشد، می‌تواند جلوی نابینایی میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را بگیرد.

بیماری تخریب ماکولا، بخشی از شبکیه چشم را از بین می‌برد که در پشت چشم قرار دارد و دربرگیرنده بیشترین تعداد گیرنده‌های نوری است. این بیماری در وسط دید مبتلایان، حفره‌ای به وجود می‌آورد که خواندن و تشخیص چهره‌ها را سخت یا ناممکن می‌کند. از هر 15 نفر یک نفر به این بیماری مبتلا می‌شود. ژنتیک نقش بسیار مهمی در این بیماری دارد. از هر شش نفر افراد بالای 80 سال، یک نفر گرفتاراین بیماری می‌شود. برای رایج‌ترین شکل این بیماری، یعنی تخریب ماکولای خشک هنوز درمانی وجود ندارد، اما برای نوع نادر آن که تخریب ماکولای مرطوب است، داروهایی وجود دارد که پیشرفت بیماری را کند می‌کند.

در بیشتر بیماران، این وضع با تجمع غیرمعمول یا بیش از حد زباله‌های سلولی زاید به نام دروسن که به شبکیه چشم آسیب می‌رساند، شروع می‌شود. فرض براین است سلول‌های دروسن که ترکیبی از لیپید و پروتئین است به وسیله سلول‌های برون‌پوش رنگدانه RPF پاکسازی می‌شود (به تصویر مراجعه کنید). اما با افزایش سن از کارآیی آن سلول‌ها کاسته می‌شود. اتفاقی که بعد از این مرحله می‌افتد، هنوز ناشناخته مانده و بخوبی درک نشده است. محققان نمی‌دانند که وجود دروسن اضافی موجب بیماری تخریب ماکولا می‌شود یا آسیب سلول‌های برون‌پوش رنگدانه علت وجود این بیماری است.

این سلول‌های از اکسیژن خالی شده از بین می‌رود و دیگر نمی‌تواند انرژی مورد نیاز گیرنده‌های نوری شبکیه را فراهم کند و باعث مرگ آنها می‌شود. از آنجا که بیشترین تمرکز گیرنده‌های نوری در ماکولا ـ لکه زرد ـ است، بنابراین بخش زیادی از دید بیمار از دست می‌رود.

حدود ۴۰ سال پیش محققان معتقد بودند که لیزر می‌تواند دروسن را پاکسازی و این بیماری را درمان کند، اما این درمان نتوانست در دید بیماران بهبود حاصل کند و سرانجام از ترس این‌که مبادا بیماری مبتلایان با درمان لیزری بدتر شود، آزمایش‌ها متوقف شد. البته این موضوع جای تعجب هم نداشت، زیرا لیزرهایی که در آن زمان استفاده می‌شد، انرژی بسیار بالایی داشت و سوختگی‌های مشهودی روی شبکیه چشم به جا می‌گذاشت. اما لیزرهای امروزی دقیق و کم‌انرژی‌تر است و به همین دلیل انتخاب‌های خوبی محسوب می‌شود.

سه سال پیش چشم پزشک متخصصی به نام رابین گویمر روی 50 نفر که در مراحل اولیه این بیماری قرار داشتند و اندکی دروسن در چشم‌شان وجود داشت، آزمایشی انجام داد. از میان دو چشم تنها یک چشم به طور انتخابی تحت درمان لیزر خاصی قرار گرفت. پس از درمان، خانم گویمر متوجه کاهش چشمگیری در مقدار دروسن و به دنبال آن بهبود در دید بیشتر شرکت‌کنندگان شد. در آزمون‌های آزمایشگاهی برخی داوطلبان متوجه اندکی تفاوت در شدت نوری شدند که قبلا نمی‌توانستند ببینند و این نشان می‌داد که شبکیه چشم‌شان کمی از کارآیی خود را بازیافته است. بنابه گفته گویمر، آن بخش از شبکیه چشم که آسیب دیده بود دوباره به نور حساسیت نشان داد.

سوالی که اینجا مطرح می‌شود، این است که چرا برای بهبود چشم بیمار باید به وسیله لیزر ابتدا به جنگ سلول‌های برون‌پوش رنگدانه شبکیه رفت. یک فرضیه این است که این سلول‌ها چنان محکم به هم چسبیده‌اند که هرگز تقسیم یا دوباره تولید نمی‌شوند و برای از بین بردن دروسن اثر کمتری دارند. اگر لیزر از این لایه شلیک شود، می‌تواند برخی سلول‌ها را نابود کرده و پیوند‌های محکم را بشکند و اجازه بازسازی سلول‌های برون‌پوش رنگدانه را بدهد. لیزر باید بتواند این کار را انجام دهد، زیرا به جای یک اشعه یکسان از هزاران جرقه کوچک اشعه تشکیل شده است که به سمت هدفش نشانه می‌رود و تعدادی سلول را به صورت پراکنده از بین می‌برد. اما در عین حال آنقدر سلول باقی می‌گذارد تا بازسازی سلول‌های برون‌پوش رنگدانه شبکیه شروع شود.

اما این کل داستان نیست، زیرا وقتی گویمر تحقیق خود را شروع کرد، فقط به درمان یک چشم از داوطلبان پرداخت و چشم دیگر را به عنوان کنترل، درمان نشده باقی گذاشت و بعد درکمال تعجب متوجه شد وقتی مقدار دروسن از یک چشم کم می‌شد، هر دو چشم بهبود خود را به دست می‌آورد. او می‌گوید این‌که هردو چشم تحت تاثیر مکانیسم بازسازی قرار گرفت خبر از اتفاق دیگری می‌دهد که موجب واکنش در هردو چشم می‌شود.

گویمر می‌گوید احتمالا سیستم ایمنی بدن مسئول چنین اتفاقی است. چشم برای حفاظت خود از تورم بالقوه مضر که براثر واکنش سیستم ایمنی بدن به وجود می‌آید، خارج از رادار سیستم ایمنی قرار می‌گیرد. متاسفانه این مساله نیز موجب می‌شود که دروسن‌ها زیر لایه‌های محکم سلول‌های برون‌پوش رنگدانه محفوظ و مصون بمانند. وقتی لیزر برخی از این سلول‌های محافظ را می‌کشد، سیستم ایمنی بدن از وجود دروسن آگاه شده و به پاکسازی این زباله‌های سلولی با کمک سلول‌های احیا‌شده رنگدانه می‌پردازد.

البته این موضوع هنوز فرضیه است، اما محققی دیگر که نتایج این آزمایش‌ها را بررسی کرده آن را کاملا منطقی می‌داند.

از آنجا که آزمایش‌های گویمر نتایج فوق‌العاده‌ای به همراه داشته است او شروع به درمان فقط یک چشم از 300 داوطلب دیگر کرد تا دامنه آزمایش خود را افزایش دهد و تقریبا مطمئن است که هردو چشم به این درمان، از خود واکنش مثبت نشان خواهد داد. گرچه این نوع درمان در مراحل اولیه خود است، اما گویمر نوید روزی را می‌دهد که با استفاده از لیزرهای جدید در مورد افرادی که در خطر بالای تخریب ماکولا قراردارند، اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام دهند، مانند کسانی که در معرض حمله قلبی قرار دارند و با درمان فشار خون، آن را کنترل می‌کنند. همچنین اگر والدین شما به این بیماری مبتلا شده باشند، باید آزمایش ژنتیک بدهید و اگر ژن این بیماری را داشته باشید، می‌توانید از این درمان لیزری استفاده کنید تا از ابتلا به آن جلوگیری شود. در واقع محققان قصد دارند به این نقطه از پیشرفت دست یابند. به عنوان مثال کسانی که به طور ژنتیکی در خطر هستند سالانه یک‌بار این اقدام پیشگیرانه را انجام دهند، با این روش در برابر این بیماری براحتی واکسینه می‌شوند.

درمان شبکیه با سلول های بنیادی

سلول‌های شبکیه چشم‌تان از بین رفته است؟ خوب سلول‌های جدیدی تولید کنید.

روش دیگر برای توقف‌ تخریب ماکولا تولید یکسری سلول‌های برون‌پوش رنگدانه برای خودتان است. گروهی از محققان با استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی این کار را برای خود انجام داده‌اند، اما انجام این کار به وسیله سلول‌های جنینی این خطر را دارد که سیستم ایمنی، آن را پس بزند.

برای برطرف کردن این مشکل ماسایو تاکاهاشی، محقق ژاپنی در نظر دارد از سلول‌های بنیادی نیرومند ‌ـ‌ ips ‌ـ‌ تحریک شده استفاده کند. این سلول‌ها با مهار کردن سلول‌های خود داوطلب و بازپیچی آنها و تبدیل‌شان به حالت سلول‌های بنیادی، تولید می‌شود. این روش سلول‌ها را قادر می‌سازد به دور هر نوع بافتی بپیچند و از آنجا که از خود بدن داوطلب گرفته شده‌ احتمال این‌که پس زده شوند بسیار کم است.

18 ماه آینده ماسایو یکی از اولین آزمایش‌های انسانی دنیا را با درمان سلول ips و تغییر سلول‌های پوست به سلول‌های برون‌پوش رنگدانه شبکیه و تزریق آنها به درون چشم شروع خواهد کرد.